1.GİRİŞ

  Beslenme; insanın büyümesi gelişmesi sağlığının korunması ve uzun süre yaşaması için gerekli olan besin öğelerinin vücuduna alınıp kullanılmasıdır. Bu besin ögelerinin vücuda alınıp kullanılmasında gastrointestinal sistem (GIS) rol oynamaktadır. Sindirim sistemi olarak da bilinen gastrointestinal sistem katı ve sıvı besinlerin ağızdan alınmasından itibaren sindirim kanalında ilerlemesi sırasında su vitamin ve mineraller ile protein karbonhidrat ve yağların emilerek kan dolaşımına geçebileceği vücudun kullanabileceği kadar küçük yapı taşlarına parçalandığı önemli sistemlerden biridir (1). Ağız yutak yemek borusu mide ince bağırsak kalın bağırsak ve anüs sindirim sistemini oluşturan organlardır. Herhangi bir soruna bağlı olarak besin öğeleri vücudun gereksinmesi düzeyinde alınamazsa yeterli enerji oluşamadığı ve vücut dokuları yapılmadığından yetersiz beslenme durumu oluşur. (2). Bu nedenle her yaş döneminde yeterli ve dengeli beslenmek önemli ve özen gösterilmesi gereken bir konudur. Engellilik doğuştan veya sonradan kaza yaralanma hastalık gibi sebeplerden ötürü çeşitli zihinsel ya da fiziksel işlevleri yerine getirememe durumudur. Engelliler zihinsel engelli işitme ve konuşma engelli görme engelli ortopedik engelli ve süreğen engelliler olmak üzere beş gruba ayrılmaktadır. (3) Yetersiz ve dengesiz beslenmeye bağlı olarak gelişen malnutrisyon ve obezite sağlıklı çocukların %25-30’unda görülürken engelli çocukların %30-80’inde görülmektedir. Sağlıklı çocuklarda geçici olan bu beslenme sorunları engelli çocuklar için ise kalıcıdır (4). İştahsızlık besin reddi besin neofobisi ağrılı yutma gibi sorunlarla daha sık karşılaşan engelli bireylerin besin alımları bu beslenme sorunlarına bağlı olarak olumsuz etkilenebilmektedir. Türkiye Özürlüler Araştırması (2002)’na göre Türkiye’de engelliler toplam nüfusun %12 29’unu oluşturmakta olup 2010 yılında yürütülen Özürlülerin Sorun ve Beklentileri Araştırması’nda ise engellilerin %21 1’inin 15 yaşından küçük çocuklar olduğu ortaya koyulmuştur (5).

  Eğitilebilir zihinsel engelli çocuklarla yapılan bir çalışmada çocukların %43 8’inde beslenme ile ilgili sorun olduğu %28 1’inin öğün atladığı belirlenmiştir. Beden kitle indeksine (BKI) göre çocukların %50 0’ı normal %28 1’i zayıf %21 9’u aşırı kilolu/obez bulunmuştur (6). Görme engelli çocuklarda beslenme durumu fiziksel aktivite ve diyet kalitesinin değerlendirildiği bir çalışmada; görme engelli erkek çocuklarda sırasıyla günlük kalsiyum (%49 6) posa (%56 8) ve nisain (%73 7) alımlarının kız çocuklarda ise sırasıyla günlük posa (%54 0) kalsiyum (%57 6) ve enerji (%72 0) alımlarının referans alım düzeylerini karşılama oranlarının düşük olduğu saptanmıştır. Erkek ve kız çocukların günlük diyetle besin ögesi alım düzeylerinin ise Türkiye’ye özgü önerileri karşılama oranları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir farkın bulunmadığı saptanmıştır (7). Hariprasad ve ark. 41 SP’li çocukta yaptığı araştırmada fiziksel engelin beslenme durumuna etkisini incelemişler ve bu çocuklarda yetersiz beslenmenin sıklıkla görüldüğünü saptamışlardır. Engellilik düzeyi artınca yetersiz beslenme durumunun da artacağını bildirmişlerdir (8). Otizm spektrum bozukluğu olan çocukların beslenme durumlarının incelendiği bir çalışmada çocukların %36 11’inde konstipasyon %50’sinde iştahsızlık %13 88’inde çiğneme problemi ve %13 88’inde gıda alerjisi olduğu saptanmıştır (9).

  Literatür taraması sonucunda engelli çocuk ve adölesanlarda çeşitli GIS sorunları yaşandığı ve bu sorunlara bağlı olarak beslenme durumlarının etkilendiği görülmüştür. Ancak çoğunlukla otizm spektrum bozukluğu serebral palsi gibi spesifik engel durumları üzerine araştırmalar yapılmış; örneklemini 5-18 yaş arası hem fiziksel hem de zihinsel engeli olan bireylerin oluşturduğu araştırmaya rastlanmamıştır. Bu çalışma ile fiziksel ve zihinsel engele sahip bireylerde görülen beslenme sorunları ve bu sorunların kişilerin antropometrik ölçümlerini ve beslenme durumlarını ne yönde etkilediğini incelemek amaçlanmaktadır.

2. MATERYAL VE METOD

2.1. Araştırmanın Genel Planı

   Bu araştırma Türkiye genelinde rehabilitasyon merkezine giden/gitmeyen 5-18 yaş arasında farklı düzeylerde ve çeşitlerde fiziksel veya zihinsel engele sahip çocuk ve adölesanların araştırmaya katılmaya istekli ebeveynleri ile yürütülmüştür. Araştırmaya 1967 kişi katılmış olup araştırma öncesinde rehabilitasyon merkezlerinden gerekli izinler ve İstanbul Medipol Üniversitesi girişimsel olmayan etik kurul izni alınmıştır. Çalışmada Helsinki deklarasyonu prensiplerine bağlı kalınmıştır. Araştırmaya katılan tüm çocuklara ve ailelerine araştırmacı diyetisyen tarafından araştırmanın içeriği ve amacı ile ilgili genel bir bilgi verilmiş ve gönüllülük esas alınmıştır. Hazırlanan anket formu çocuğun bakımından sorumlu kişi ile görüşülerek tamamlanmış yine aynı kişilerden 24 saatlik geriye dönük hatırlatma yöntemi ile çocukların besin tüketim kayıtları alınmıştır.

2.2. Antropometrik Ölçümler

  Araştırmaya katılan tüm çocuk ve adölesanların boy-kilo ölçümleri ailelerin verdikleri bilgiler doğrultusunda alınarak beden kütle indeksleri (BKI) hesaplanmıştır. Çocukların beden kütle indeksleri [Vücut ağırlığı (kg)/boy uzunluğu (m)2] denklemi baz alınarak hesaplanmıştır. WHO AnthroPlus kullanılarak boy kilo ve BKI değerlerinin Z skorları belirlenmiş ve sınıflandırılmıştır. WhoAnthroplus’ta NA ile gösterilen veriler değerlendirmeye alınmamıştır. Yaşa göre boy uzunluğu Z skoru sınıflandırılmasında; <- 3 SD çok kısa (aşırı bodur) <-2 SD kısa (bodur) -1 SD – 2 SD (normal) > 3 SD (uzun). Yaşa göre BKI Z skoru sınıflandırılmasında; <- 3 SD (çok zayıf) <-2 SD (zayıf) <-1 SD- 0 (normal) >1 SD (kilo riski) >2 SD (kilolu) >3 SD (şişman) aralıklarına göre bireylerin z skoru değerlendirmeleri yapılmıştır (10).

2.2. Besin Tüketim Kaydının Alınması ve Beslenme Durumunun Saptanması

  Günlük diyet ile alınan enerji ve besin öğeleri miktarlarının saptanması amacı ile araştırmaya katılan çocukların ebeveynlerinden geriye dönük 24 saatlik hatırlatma yöntemi ile besin tüketim kaydı alınmıştır. Besin tüketim kaydı alınırken miktarların doğru saptanmasında ailelere yardımcı olmak amacıyla ‘Yemek ve Besin Fotoğraf Kataloğu-Ölçü ve Miktarlar’ kitabında yer alan görseller ve ölçü miktarlarından faydalanılmıştır (11). Alınan kayıttan elde edilen veriler Beslenme Bilgi Sistemi Paket Programı (BeBis 8.1) kullanılarak analiz edilmiş; enerji ile makro ve mikro besin ögeleri alım miktarları hesaplanmıştır. Değerlendirme yapılırken Türkiye Beslenme Rehberi 2019 (TÜBER-2019) baz alınmıştır (12).

2.4. Diyet Kalitesi (KIDMED)

Araştırmaya katılan ailelere çocukların beslenme alışkanlıklarına yönelik Akdeniz Diyeti Kalite İndeksi” (Mediterranean Diet Quality Index-KIDMED) uygulanmıştır. Bu indeks 0-12 arasında puanlanan ve Akdeniz Tipi besin tüketimi modelinin ilkelerini baz alan 16 maddelik kısa ifadelerden oluşmaktadır. Kişilerden “evet/hayır” olarak cevap vermesi istenmiştir. KIDMED indeksinin içerdiği sorulardan 12’si olumlu 4’ü olumsuz (6 12 14 16. sorular) sorular olup olumlu sorulara evet cevabı verenler “+1” olumsuz sorulara evet cevabı verenler ise “-1” puan almakta ve bu puanların toplanması ile değerlendirilmesi sonucunda 0-12 arasında değişen puanlar elde edilmektedir (13). Elde edilen toplam puana göre diyet kalitesi 3 grup altında; ≥ 8 Optimal Akdeniz tipi diyet (yüksek düzey)4-7: Akdeniz tipi diyet ile uyumlu olabilmesi için diyet kalitesi iyileştirilmeli (orta düzey) ≤ 3: Diyet kalitesi çok düşük (düşük düzey) olarak değerlendirilmektedir.

2.5. İstatiksel Değerlendirme:

   Elde edilen verilerin istatistiksel analizi SPSS 26.0 istatistik paketi kullanılarak yapılmıştır. Araştırmada elde edilen verilerin analizinde tümevarımsal analiz sonucu elde edilen tanımlayıcı analiz kullanılmıştır. Verilerin değerlendirilmesi; ortalama-standart sapma frekans-yüzde tablosu şeklinde ve sütun grafikleriyle verilmiştir.

3.BULGULAR

Çocuk ve Adölesanların Genel Bilgilerine İlişkin Bulgular

  Çocukların yaş cinsiyet ve engel durumuna ilişkin bilgiler Tablo 1’de gösterilmiştir. Araştırmaya 924 kız 1043 erkek engelli birey ebeveyni katılmıştır. Fiziksel engele sahip 720 birey zihinsel engele sahip 1247 birey araştırma örneklemini oluşturmaktadır (Tablo 1.). Çocuk ve adölesanların %96’sı bir eğitim merkezine gitmekte olup %43 8 ‘i 5 yılı aşkın süredir eğitim almaktadır. Bireylerin %10 4’ünün (n: 204) özel durumda olan bir kardeşi vardır. %64 8’ü (n:1258) orta gelirli aileden gelmektedir.

Tablo 1. Yaş grupları ve cinsiyete göre engel durumlarının dağılımı (n: 1967)

Okul öncesi okul çağı ve adölesan bireylerin kilo boy ve BKI değerleri birlikte değerlendirildiğinde; BKI ortalaması 19 5837 (± 5 1) olarak bulundu. Bireylerin cinsiyete göre boy Z skorları analiz edildiğinde %7’si (n:147) < -3SD %9 7’si (n:192) -3SD ve -2 SD arasında %47 4’ü (n:934) -2SD ve 0 arasında %29’u (n:571) 0 ve +2 SD arasında %3 7’si (n:74) +2 SD ve +3 SD arasında %2 4’ü (n: 49)>+3SD bulundu.

Şekil 1. Cinsiyete göre boy z skor sınıflandırması dağılımı (Kişi sayısı-Sınıflama)

  Cinsiyete göre BKI Z skorları sınıflaması incelendiğinde; bireylerin %3 2’si (n: 63) < -3 SD %4’ü (n:79) -3 SD ve -2 SD arasında %25 6’sı (n: 505) -2 SD ve 0 arasında %46 7 (n: 920) 0 ve+2 SD arasında %13 6’sı (n: 268) +2SD ve +3 SD arasında %6 7’si (n: 132)>+3 SD sınıfında yer aldığı saptandı.

     Şekil 2. Cinsiyete göre BKI z skoru sınıflandırması dağılımı (Kişi sayısı-Sınıflama)

Çocuk ve Adölesanların Beslenme Alışkanlıklarına İlişkin Bulgular

  Araştırmaya katılan ebeveynlerin çocuklarının toplam öğün sayılarına ilişkin verdiği bilgilere göre; engelli bireylerin %24’ü üç veya daha az %76 1’ i üç öğünden daha fazla öğün tükettiği; %37 4’ünün 2 ara öğün yaparken %14 4’ünün hiç ara öğün yapmadığı saptandı. (Tablo 2.)

Tablo 2. Bireylerin ana öğün ve ara öğün sayılarının dağılımı

   Ebeveynlere çeşitli beslenme sorunlarının (yutma güçlüğü iştahsızlık besin reddi besin neofobisi vb.) varlığının çocuklarında olup olmadığı soruldu ve engelli bireylerin %69 7’sinin (n: 1372) bir beslenme sorunuyla karşılaştığı saptandı. En çok görülen beslenme sorunu besin takıntısı/besin seçiciliğidir. (Tablo 3.). Erkeklerin kızlara oranla daha fazla beslenme sorunu yaşadığı görüldü. Zihinsel engelli bireylerin belirtilen tüm beslenme sorunlarını fiziksel engelli bireylere göre daha sık yaşadığı saptandı.

Tablo 3. Beslenme sorunlarının görülme sıklığı