Bilinç: Genel Bir Bakış
BİLİNÇ
Günlük dilde bilinçlilik; uyanıklık hali; uyaranlara tepki verme yeteneği; dikkat; farkındalık gibi pratik ifadelere tekabül eder. Ancak zihnin sahip olduğu karmaşık yapı; bilincin tanımının kesin ve net ifadelerle yapılmasına engeldir. Bilinci incelemek beyin ve davranış arasındaki ilişkiyi; nöronlar arasındaki bağlantıyı ve beynin hangi bölgesinin bedenin hangi fonksiyonundan sorumlu olduğunu açıklayan haritayı incelemekten daha fazlasını gerektirir. Zira bilinç; biyolojik; fizyolojik ve nörolojik boyutlarıyla birlikte kendi varlığımızın doğasına yönelik derin bir problemdir. Bilinç problemini zor ve karmaşık yapan; beynin duyumsama; konuşma; algılama; hafıza vs. gibi işlevleri nasıl meydana getirdiğini keşfetmek değil; nasıl bilinçli olduğumuzu açıklayabilmektir. [1]
BİLİNCİN TANITIMI
Bilinç; özbilinç ve vicdan yakın akrabadır. İngilizcedeki "conscience" (vicdan) sözcüğü; "consciousness"ın (bilinç) atasıdır. Conscience “biliyorum” anlamına gelen scio ile “birlikte” anlamına gelen cum sözcüklerinin birleşiminden türemiştir. Conscio fiil; ondan türeyen conscius sıfat ve conscientia da isim halidir.
Conscio; insanın başkalarıyla ve kendisiyle bilgi paylaşması anlamına gelir. “Biliyorum” ya da “bilincindeyim” demektir. Buna göre conscientia; bilgi; düşünce veya zihin anlamına gelir. Bu anlamlar İngilizceye conscience olarak conscientia nın eşdeğeri olarak girmiştir.[2]
“Conscious” (bilinçli) ve “consciousness” (bilinç) yıllar içinde uyku halinin; rüyasız uykunun; baygınlığın; hissizliğin karşıtı olarak bilinç anlımda uyanıklık durumuna atıfta bulunmaya başlamıştır. Biriyle paylaşılan bilgi anlamını tedricen kaybetse de eski anlamlar varlığını sürdürür.
"Bilinç"; alışılageldik şekliyle; rüyasız bir uykudan uyanmamızla başlayan ve biz tekrar uykuya dalana; komaya girene; ölene ya da farklı bir biçimde "bilinçdışı" olana kadar devam eden duyarlık ve farkındalık durumlarına işaret eder.[1] Bilincin tür oluşsal ölçekte ne kadar aşağıya uzandığını bilmiyoruz. Bilinç dereceler halindendir. [3]
"… derken neyi kastediyoruz?"
"Uyanık";"kendinde" anlamında "bilinçli"
Bilincin ilk anlamı; uyanıklık durumunu kasteder.Uyanık olmak her türlü bilgi edinmenin ön şartıdır. "Uyanık"birinin bilincinin yerinde olduğunu söylerken o kişinin uyanık olduğunu kastederiz; baygın; komada; körkütük sarhoş; anestezinin etkisi altında olmadığını söylerken kişinin bilinç "düzeyi"ne veya"durumu"na atıftabulunuruz.
"Zihin" olarak "bilinç" en yaygın ve kapsamlı anlamı
Bilincin alanı zihnin alanıdır. Zihnimizden geçen her şey konusunda bilinçli olduğumuzu söyleyebiliriz. O şeyleri dikkatle değerlendirdiğimizi; zihnimizde evirip çevirdiğimizi vurgulamak isteriz.
"UYANIKLIK" olarak tanımlanan bilinç
Çevreye Tepkililik: Uyarıma tepki verme kabiliyeti olarak tanımlanan bilinç. Hasta; adıyla çağrılma; eline dokunma gibi uyaranlara uygun tepkiler verirse bilinçlidir.
Çevrenin Temsili: Dış dünyadan gelen bilgiyi temsil etme kabiliyeti olarak tanımlanan bilinçtir. "Bilinçli olmak" bir şeyin bilincinde veya farkında olmak. Bir nesnenin fakında olmak; o nesneden gelen bilgiyi duyular vasıtasıyla almak ve içsel bir temsilini oluşturmaktır. Deneyimlenmesinden bağımsız olarak bir şey hakkında bilgi taşımaktır. Duyu organlarımızda ve beynimizde dışsal uyaranların pek çok temsili vardır ve çoğu öznel deneyimle eşleşmez. Bu yüzden temsil ve bir şeyin fakında olmak; fenomenal bilinçle karıştırılmamalıdır.
FENOMENAL BİLİNÇ (ÖZNEL DENEYİM)
Fenomenal olmak; deneyimlenmiş; varlığı bir organizma tarafından hissedilebilen veya duyumsanabilen bir şey olmak demektir.
Fenomenal bilinç; zorunlu olarak "nitelceler"i veya öznel deneyimin niteliksel karakterini barındıran öznel bir deneyimdir. Belirli bir anda sahip olduğumuz tüm öznel deneyimlerimizi içerir.
Nitelceler [qualia] fenomenal bilincin en temel biçimidir. Kırmızının "kırmızılığı" gibi basit duyumsama. Nitelceler ve nitelcelerden oluşan fenomenal bilinç fiziksel olarak açıklanamaz. "Yönelimsel"; özne içerdiğinden "kişisel" ve "yanlı"dır. Deneyimin nitelikleri yoğunluk bakımımdan çeşitlilik gösterir. Sesler; renkler; dokunuşlar gerçekleştikleri her sefer algısal dünyanın belirli bir yerinde hissedilirler. Şimdi ve geçmişin bilincini birleştirmesi anlamında süreklilik taşırlar. Belirli bir bilinç anında ortaya çıkar; bir süre kalır ve sonra bilinçten kaybolurlar.
ÖZNELLİK
Öznellik; bilinci dünyadaki diğer tüm özelliklerden ayıran en temel unsurdur. Tüm bilinçli durumlar ancak bir insan ya da hayvan özne tarafından deneyimlendiklerinde var olur. Kendinizi coşkulu bir mutluluk içinde hissetmeniz; dişinizde ağrı duymanız özneldir. Sizin dışınızda hiç kimse ne o deneyimlere sahip olabilir veya onları gözlemleyebilir. Bu deneyimler sizde; sizin birinci şahıs bakış açınızda; sizin öznel psikolojik gerçekliğinizde mevcuttur. [4] Bilim; nesnel; üçüncü şahıs bakış açısı üzerine inşa edilmiştir. Fenomenal bilinç beyin görüntüleme cihazları gibi aletlerle gözlemlenemez. Nesnel yaklaşım ile fenomenal deneyimin nitelikleri tümüyle ortadan kalkacaktır. Tuzu tattığımzda beyindeki bazı nöronların belirli bir şekilde ateşlendiği ifade edilebilir ancak nöral etkinliklerde niteliksel olarak tuzlu hiçbir şey yoktur. [5]
EVRENİN GİZEMİ
Evrenin esas gizemi; evrenin niçin iki tanımının olduğudur. Birinci şahıs tanımı; (“Ben kırmızıyı görüyorum”) ve üçüncü şahıs tanımı (“O; beyindeki belirli patikalar altı yüz nanometre dalgaboyu ile karşılaştığında kırmızıyı gördüğünü söylüyor”). Bu; evrenin birinci ve üçüncü şahıs tanımlarının uzlaştırma gereksinimi bilimde çözülmemiş en önemli sorundur. Felsefeciler bu muammaya qualia bilmecesi ya da öznel duyum derler.
Qualia evrimde neden ortaya çıktı? Neden bazı beyin olayları qualia ya sahip hale geldi? “Qualia ile ilşkili bazı sinir hücresi tipleri var mı?”
Crick ve Koch bir fikir ileri sürdü. “Qualia primer duyusal alanların alt tabakalarındaki bir dizi sinir hücresinden doğmaktadır; çünkü bunlar yüksek işlevler dediğimiz işlevlerin oluşturulduğu frontal loblara uzanan sinir hücreleridir.” Qualia nın biyolojik açıklamasını arayanlar için hızlandırıcı görev gördü. Başkalarına göre “birbirinden uzak mesafelerdeki beyin beyin bölgelerinden gelen sinir iletimi örüntülerinin; bir şeye dikkat ettiğinizde ve bir şeyin farkına vardığınızda uyum kazandığını” ileri sürdü yani bilince yol açan şey bu uyumun kendisidir. Fakat bu konuda henüz bir kanıt yok.[6]
BİLİNCİN GİZEMİ
Bilinç tartışmalarının yürütüldüğü iki bilinç "anlayışı”
1.Yaratık Bilinci Duyumsayan bir yaratık uyanık; tetikte ve çevresinde olup bitenlere tepki veriyorsa tartışmasız bilinçli olduğunu söyleriz. Uyuyan bir köpek bu anlamda bilinçli değildir.
2. Zihinsel Durum Bilinci Bilinçli bir zihin durumu bir fenomenolojiye; "nitelceler"e sahiptir. O durumda olmak diye bir şey vardır. Deneyimlediğinizde onu bilirsiniz.
Bilincin gizemi; zihinsel durum bilinciyle ilgilidir. Gizem olan kısım; bilinçli deneyimlerinizle ilgili farkında olduklarınız ile bilimin maddi dünyaya dair söyledikleri arasındaki apaçık "gedik"tir.[7]
ZİHİNSEL VE FİZİKSEL NİTELİKLER AYRIMI
Doğal; fiziksel dünyada; düşünce ve duygunun yerini anlamak doğanın ve kişinin kendini anlamasında çok önemlidir. Antik Çağlardan beri filozoflar ve bilim adamları tarafından ele alınan bu sorunsal “zihinsel ve fiziksel olgular arasında nasıl bir ilişlki vardır?” şeklinde dile getirilir. Bu sorunun üzerinde anlaşmaya varılmış bir cevabı yoktur. Bu sorun genellikle “zihin-beden sorunu” olarak bilinir. Zihin-beden sorunu; zihnin maddeden farklı olduğu varsayımına dayanır. Bu varsayım; zihnin ne olduğu sorusu ve zihin-beden sorununun yanıtını içerir. Zihin beyinse o zaman; zihnin bedenin bir parçası olduğu söylenir. Bu sorun bilinç beyin arasındaki ilişkiye dair soruları da içerir. Beden zihni nasıl etkiler ve zihin bedeni nasıl etkiler? [8]
KAYNAKÇA
[1]Doğan. M. (2018). Bilincin Doğasına Yönelik Beş Temel Yaklaşımın Bir Değerlendirmesi. Metazihin Yıl: 1; Sayı: 1; 21 -55.
[2]Zeman; A. (2004). Bilinç Kullanım Klavuzu. İstanbul: Metis Yayınları.
[3]Heil; J. (2015). Zihin Felsefesi Çağdaş Bir Giriş. İstanbul: Küre Yayınları.
[4] Süzgün; E. (2022). Çağdaş Felsefi Bilinç Kuramları. S.85 İstanbul: Küre Yayınları.
[5]Revonsuo; A. (2010). Bilinç Öznelliğin Bilimi. İstanbul: Küre Yayınları.
[6]Ramachandran; V.S. (2000). Beyindeki Hayaletler-İnsan Zihninin Gizemlerine Doğru. S.274 İstanbul:Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
[7]Searle; J.R. (2018) Bilincin Gizemi. İstanbul: Küre Yayınları.
[8]https://ets.anadolu.edu.tr/storage/nfs/FEL306U/ebook/FEL306U-11V3S1-10-0-1-SV1-ebook.pdf
Günlük dilde bilinçlilik; uyanıklık hali; uyaranlara tepki verme yeteneği; dikkat; farkındalık gibi pratik ifadelere tekabül eder. Ancak zihnin sahip olduğu karmaşık yapı; bilincin tanımının kesin ve net ifadelerle yapılmasına engeldir. Bilinci incelemek beyin ve davranış arasındaki ilişkiyi; nöronlar arasındaki bağlantıyı ve beynin hangi bölgesinin bedenin hangi fonksiyonundan sorumlu olduğunu açıklayan haritayı incelemekten daha fazlasını gerektirir. Zira bilinç; biyolojik; fizyolojik ve nörolojik boyutlarıyla birlikte kendi varlığımızın doğasına yönelik derin bir problemdir. Bilinç problemini zor ve karmaşık yapan; beynin duyumsama; konuşma; algılama; hafıza vs. gibi işlevleri nasıl meydana getirdiğini keşfetmek değil; nasıl bilinçli olduğumuzu açıklayabilmektir. [1]
BİLİNCİN TANITIMI
Bilinç; özbilinç ve vicdan yakın akrabadır. İngilizcedeki "conscience" (vicdan) sözcüğü; "consciousness"ın (bilinç) atasıdır. Conscience “biliyorum” anlamına gelen scio ile “birlikte” anlamına gelen cum sözcüklerinin birleşiminden türemiştir. Conscio fiil; ondan türeyen conscius sıfat ve conscientia da isim halidir.
Conscio; insanın başkalarıyla ve kendisiyle bilgi paylaşması anlamına gelir. “Biliyorum” ya da “bilincindeyim” demektir. Buna göre conscientia; bilgi; düşünce veya zihin anlamına gelir. Bu anlamlar İngilizceye conscience olarak conscientia nın eşdeğeri olarak girmiştir.[2]
“Conscious” (bilinçli) ve “consciousness” (bilinç) yıllar içinde uyku halinin; rüyasız uykunun; baygınlığın; hissizliğin karşıtı olarak bilinç anlımda uyanıklık durumuna atıfta bulunmaya başlamıştır. Biriyle paylaşılan bilgi anlamını tedricen kaybetse de eski anlamlar varlığını sürdürür.
"Bilinç"; alışılageldik şekliyle; rüyasız bir uykudan uyanmamızla başlayan ve biz tekrar uykuya dalana; komaya girene; ölene ya da farklı bir biçimde "bilinçdışı" olana kadar devam eden duyarlık ve farkındalık durumlarına işaret eder.[1] Bilincin tür oluşsal ölçekte ne kadar aşağıya uzandığını bilmiyoruz. Bilinç dereceler halindendir. [3]
"… derken neyi kastediyoruz?"
"Uyanık";"kendinde" anlamında "bilinçli"
Bilincin ilk anlamı; uyanıklık durumunu kasteder.Uyanık olmak her türlü bilgi edinmenin ön şartıdır. "Uyanık"birinin bilincinin yerinde olduğunu söylerken o kişinin uyanık olduğunu kastederiz; baygın; komada; körkütük sarhoş; anestezinin etkisi altında olmadığını söylerken kişinin bilinç "düzeyi"ne veya"durumu"na atıftabulunuruz.
"Zihin" olarak "bilinç" en yaygın ve kapsamlı anlamı
Bilincin alanı zihnin alanıdır. Zihnimizden geçen her şey konusunda bilinçli olduğumuzu söyleyebiliriz. O şeyleri dikkatle değerlendirdiğimizi; zihnimizde evirip çevirdiğimizi vurgulamak isteriz.
"UYANIKLIK" olarak tanımlanan bilinç
Çevreye Tepkililik: Uyarıma tepki verme kabiliyeti olarak tanımlanan bilinç. Hasta; adıyla çağrılma; eline dokunma gibi uyaranlara uygun tepkiler verirse bilinçlidir.
Çevrenin Temsili: Dış dünyadan gelen bilgiyi temsil etme kabiliyeti olarak tanımlanan bilinçtir. "Bilinçli olmak" bir şeyin bilincinde veya farkında olmak. Bir nesnenin fakında olmak; o nesneden gelen bilgiyi duyular vasıtasıyla almak ve içsel bir temsilini oluşturmaktır. Deneyimlenmesinden bağımsız olarak bir şey hakkında bilgi taşımaktır. Duyu organlarımızda ve beynimizde dışsal uyaranların pek çok temsili vardır ve çoğu öznel deneyimle eşleşmez. Bu yüzden temsil ve bir şeyin fakında olmak; fenomenal bilinçle karıştırılmamalıdır.
FENOMENAL BİLİNÇ (ÖZNEL DENEYİM)
Fenomenal olmak; deneyimlenmiş; varlığı bir organizma tarafından hissedilebilen veya duyumsanabilen bir şey olmak demektir.
Fenomenal bilinç; zorunlu olarak "nitelceler"i veya öznel deneyimin niteliksel karakterini barındıran öznel bir deneyimdir. Belirli bir anda sahip olduğumuz tüm öznel deneyimlerimizi içerir.
Nitelceler [qualia] fenomenal bilincin en temel biçimidir. Kırmızının "kırmızılığı" gibi basit duyumsama. Nitelceler ve nitelcelerden oluşan fenomenal bilinç fiziksel olarak açıklanamaz. "Yönelimsel"; özne içerdiğinden "kişisel" ve "yanlı"dır. Deneyimin nitelikleri yoğunluk bakımımdan çeşitlilik gösterir. Sesler; renkler; dokunuşlar gerçekleştikleri her sefer algısal dünyanın belirli bir yerinde hissedilirler. Şimdi ve geçmişin bilincini birleştirmesi anlamında süreklilik taşırlar. Belirli bir bilinç anında ortaya çıkar; bir süre kalır ve sonra bilinçten kaybolurlar.
ÖZNELLİK
Öznellik; bilinci dünyadaki diğer tüm özelliklerden ayıran en temel unsurdur. Tüm bilinçli durumlar ancak bir insan ya da hayvan özne tarafından deneyimlendiklerinde var olur. Kendinizi coşkulu bir mutluluk içinde hissetmeniz; dişinizde ağrı duymanız özneldir. Sizin dışınızda hiç kimse ne o deneyimlere sahip olabilir veya onları gözlemleyebilir. Bu deneyimler sizde; sizin birinci şahıs bakış açınızda; sizin öznel psikolojik gerçekliğinizde mevcuttur. [4] Bilim; nesnel; üçüncü şahıs bakış açısı üzerine inşa edilmiştir. Fenomenal bilinç beyin görüntüleme cihazları gibi aletlerle gözlemlenemez. Nesnel yaklaşım ile fenomenal deneyimin nitelikleri tümüyle ortadan kalkacaktır. Tuzu tattığımzda beyindeki bazı nöronların belirli bir şekilde ateşlendiği ifade edilebilir ancak nöral etkinliklerde niteliksel olarak tuzlu hiçbir şey yoktur. [5]
EVRENİN GİZEMİ
Evrenin esas gizemi; evrenin niçin iki tanımının olduğudur. Birinci şahıs tanımı; (“Ben kırmızıyı görüyorum”) ve üçüncü şahıs tanımı (“O; beyindeki belirli patikalar altı yüz nanometre dalgaboyu ile karşılaştığında kırmızıyı gördüğünü söylüyor”). Bu; evrenin birinci ve üçüncü şahıs tanımlarının uzlaştırma gereksinimi bilimde çözülmemiş en önemli sorundur. Felsefeciler bu muammaya qualia bilmecesi ya da öznel duyum derler.
Qualia evrimde neden ortaya çıktı? Neden bazı beyin olayları qualia ya sahip hale geldi? “Qualia ile ilşkili bazı sinir hücresi tipleri var mı?”
Crick ve Koch bir fikir ileri sürdü. “Qualia primer duyusal alanların alt tabakalarındaki bir dizi sinir hücresinden doğmaktadır; çünkü bunlar yüksek işlevler dediğimiz işlevlerin oluşturulduğu frontal loblara uzanan sinir hücreleridir.” Qualia nın biyolojik açıklamasını arayanlar için hızlandırıcı görev gördü. Başkalarına göre “birbirinden uzak mesafelerdeki beyin beyin bölgelerinden gelen sinir iletimi örüntülerinin; bir şeye dikkat ettiğinizde ve bir şeyin farkına vardığınızda uyum kazandığını” ileri sürdü yani bilince yol açan şey bu uyumun kendisidir. Fakat bu konuda henüz bir kanıt yok.[6]
BİLİNCİN GİZEMİ
Bilinç tartışmalarının yürütüldüğü iki bilinç "anlayışı”
1.Yaratık Bilinci Duyumsayan bir yaratık uyanık; tetikte ve çevresinde olup bitenlere tepki veriyorsa tartışmasız bilinçli olduğunu söyleriz. Uyuyan bir köpek bu anlamda bilinçli değildir.
2. Zihinsel Durum Bilinci Bilinçli bir zihin durumu bir fenomenolojiye; "nitelceler"e sahiptir. O durumda olmak diye bir şey vardır. Deneyimlediğinizde onu bilirsiniz.
Bilincin gizemi; zihinsel durum bilinciyle ilgilidir. Gizem olan kısım; bilinçli deneyimlerinizle ilgili farkında olduklarınız ile bilimin maddi dünyaya dair söyledikleri arasındaki apaçık "gedik"tir.[7]
ZİHİNSEL VE FİZİKSEL NİTELİKLER AYRIMI
Doğal; fiziksel dünyada; düşünce ve duygunun yerini anlamak doğanın ve kişinin kendini anlamasında çok önemlidir. Antik Çağlardan beri filozoflar ve bilim adamları tarafından ele alınan bu sorunsal “zihinsel ve fiziksel olgular arasında nasıl bir ilişlki vardır?” şeklinde dile getirilir. Bu sorunun üzerinde anlaşmaya varılmış bir cevabı yoktur. Bu sorun genellikle “zihin-beden sorunu” olarak bilinir. Zihin-beden sorunu; zihnin maddeden farklı olduğu varsayımına dayanır. Bu varsayım; zihnin ne olduğu sorusu ve zihin-beden sorununun yanıtını içerir. Zihin beyinse o zaman; zihnin bedenin bir parçası olduğu söylenir. Bu sorun bilinç beyin arasındaki ilişkiye dair soruları da içerir. Beden zihni nasıl etkiler ve zihin bedeni nasıl etkiler? [8]
KAYNAKÇA
[1]Doğan. M. (2018). Bilincin Doğasına Yönelik Beş Temel Yaklaşımın Bir Değerlendirmesi. Metazihin Yıl: 1; Sayı: 1; 21 -55.
[2]Zeman; A. (2004). Bilinç Kullanım Klavuzu. İstanbul: Metis Yayınları.
[3]Heil; J. (2015). Zihin Felsefesi Çağdaş Bir Giriş. İstanbul: Küre Yayınları.
[4] Süzgün; E. (2022). Çağdaş Felsefi Bilinç Kuramları. S.85 İstanbul: Küre Yayınları.
[5]Revonsuo; A. (2010). Bilinç Öznelliğin Bilimi. İstanbul: Küre Yayınları.
[6]Ramachandran; V.S. (2000). Beyindeki Hayaletler-İnsan Zihninin Gizemlerine Doğru. S.274 İstanbul:Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
[7]Searle; J.R. (2018) Bilincin Gizemi. İstanbul: Küre Yayınları.
[8]https://ets.anadolu.edu.tr/storage/nfs/FEL306U/ebook/FEL306U-11V3S1-10-0-1-SV1-ebook.pdf