Huzurevindeki Yaşlı Bireylere Oynatılan Zeka Oyununun Yaşlıların Bilişsel Becerilerine; Yalnızlık ve Psikolojik İyi Oluş Düzeylerine Etkisi
Bu araştırmanın amacı; bilişsel becerileri destekleyen bir kutu oyununun yaşlıların yalnızlık; psikolojik iyi oluş ve bilişsel becerilerine etkisini incelemektir. Araştırma "deneme modeli" olarak tasarlanmıştır. Araştırmada bağımsız değişken; ön test ve son test arasında deney grubuna uygulanan bilişsel becerileri destekleyen sil baştan adlı kutu oyunudur. Çalışmanın bağımlı değişkenleri ise yaşlıların yalnızlık; psikolojik iyi oluş ve bilişsel beceri düzeyleridir. Araştırmada uygulanan kutu oyununun; yaşlı bireylerin yalnızlık; psikolojik iyi oluş ve bilişsel becerilerini nasıl etkilediğini görmek amacıyla; "ön test- son test kontrol gruplu deneysel desen" kullanılmıştır. Araştırma özel bir huzurevinde 65 yaş ve üzeri yaşlıların katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Bu araştırma 8 i deney 8 i kontrol olmak üzere 16 yaşlı birey ile gerçekleştirilmiştir. Araştırmada; verileri toplamak amacıyla araştırmacılar tarafından oluşturulmuş “Kişisel Bilgi Soru Listesi”; çalışmaya katılanların yalnızlık düzeyini ölçmek amacıyla Russell ve ark. (1978) tarafından geliştirilen Türkçeye uyarlaması ise Demir (1989) tarafından yapılan
20 maddeden ve tek boyuttan oluşan UCLA Yalnızlık Ölçeği; Psikolojik iyi oluş düzeyini ölçmek için Tennant ve ark.; (2007) tarafından geliştirilen Keldal (2015) tarafından Türkçeye uyarlanan 14 maddeden ve tek boyuttan oluşan Warwick-Edinburgh Mental İyi Oluş Ölçeği; Bilişsel Becerileri ölçmek için ise Nasreddine ve ark.; (2005) tarafından geliştirilen Türkçeye uyarlaması Selekler ve Cangöz (2009) tarafından yapılan Montreal Bilişsel Değerlendirme Ölçeği (MOCA) kullanılmıştır. Deney ve kontrol gruplarına uygulama öncesinde ve sonrasında elde ettikleri puanların karşılaştırılması amacıyla Mann Withney U Testi ve Wilcoxon Eşleştirilmiş Çiftler İşaretlenmiş Sıra Sayıları Testi uygulanmıştır. Araştırma sonucunda oyununun bilişsel becerileri geliştirdiği; yalnızlık düzeyini düşürdüğü ve psikolojik iyi oluşu yükselttiği bulunmuştur.
Giriş
Günümüzde teknolojinin hızla gelişmesi ve bununla birlikte sağlık alanında birçok yeniliğe imza atılması yaşam sürelerinin de uzamasına doğrudan etki etmiştir. Yaşam sürelerinin uzaması ile birlikte yaşlılık süreci ve bu dönem içerisindeki değişiklikler ile baş etme de toplumsal anlamda önde gelen konuların içerisinde yer almaya başlamıştır. Birleşmiş Milletler in tanımına göre bir ülkedeki yaşlı nüfusunun toplam nüfus içerisindeki oranı % 8 ile % 10 arasında ise o ülke nüfusunun "yaşlı"; %10 un üzerinde ise "çok yaşlı" olduğu ifade edilmiştir. Ülkemizde yapılan nüfus araştırmalarına göre 2023 yılında yaşlı nüfusun %10.2’ye yükseleceği ve "çok yaşlı" ülkeler arasında yer alacağımız tahmin edilmektedir (TÜİK; 2014). Bu tahminler dikkate alındığında ülkemiz içerisinde yapılacak yaşlılara dönük faaliyetlerin planlanması ve önleyici tedbirlerin alınması önem arz etmektedir. Yaşlılık ile ilgili yaşanan ve yaşanması beklenen değişiklikleri ve alınması gereken önlemleri incelemek için öncelikle yaşlılık ile ilgili tanımların bilinmesinin önemli olacağı düşünülmektedir. Yaşlılık ile ilgili tanımlara bakıldığında değişen şartlar ile birlikte farklılaştığı görülmektedir. Yaşlılık; 60 lı veya 70 li yaşlarda başlayıp ölüme kadar devam eden dönemi kapsamaktadır. Bu dönem yaşamın gözler önünden geçirildiği; emeklilik; azalan güç ve bozulan sağlık sebebiyle yeni rollere uyum sağlanıldığı bir süreçtir (Santrock; 2012). Yaşlılık; fizyolojik; psikolojik; duygusal ve sosyal yönleri ile karmaşık bir dönemdir. Bu dönemde fizyolojik olduğu kadar psikolojik ve sosyal değişimlerde yaşanmakta ve bu değişimler yaşlıları etkilemektedir (Eryılmaz ve Atak; 2011a).Yaşlılıkta fiziksel değişimler (boyun kısalması; kilo kaybı; yüzün ve ellerin kırışması; görme ve işitme kayıpları; tat alma duyusunun azalması vb.) daha belirgindir. Bilişsel beceriler (hafıza; dikkat; tepki hızı) azalabilmektedir. Sosyal değişimler (emeklilik; eş ve arkadaş kaybı; büyük anne-büyük baba olma vb.) sebebiyle rollerde değişme olabilmektedir. Yaşlılar bütün bu değişikliklerin yanında benlik saygısı; yalnızlık; psikolojik iyi oluş vb. durumları da yaşamaktadır (Santrock;2012). Yaşlılıkta bilişsel gelişim süreci ise ayrıca incelenmesi gereken konuların başında gelmektedir. Bilişsel beceri kavramını şu şekilde tanımlayabiliriz: Algı; akıl yürütme; bellek ve sezgi de dâhil olmak üzere bilgi kazanma süreçleri ile ilgili beceri (Budak;
2009). Yaşlılıkta bilişsel gelişim sürecine bakıldığında ilk olarak beyin ile ilgili
değişimler dikkati çekmektedir. Bondare (2007); Shan ve diğ. (2005); Nelson (2008) beyin 20-90 yaşları arasında yaklaşık ağırlığının %5 veya %10 u kadarını kaybetmektedir. Bu durum ile birlikte beyin hacmi de azalmaktadır. Bilim insanları bu değişikliğin tam olarak neden kaynaklandığından emin olmamakla birlikte dendritlerdeki azalma; aksonları kaplayan miyelin kılıfların zayıflaması veya beyin hücrelerinin ölümünden kaynaklanabileceğini düşünmektedirler. Bununla birlikte hepsinin hem fikir olduğu konu normal şartlar altında yaşlıların beyin hücrelerini kendiliğinden kaybetme olasılıklarının düşük olmasıdır (Akt. Santrock; 2012). Yaşlılıkta hem fiziksel fonksiyonlar hem de bilişsel performans etkilenmektedir. Asetilkolin ve dopominin azalmasının da Alzheimer ve Parkinson gibi hastalıklara yakalanma riskini arttırdığı söylenmektedir (Santrock; 2012). Beynin yaşlanmasına rağmen egzersiz yapan yaşlılarda hipokampüs hacminin büyük olduğu görülmüştür. Yani hayat boyu yapılan egzersiz faaliyetlerinin yaşlılıkta da hafızaya olumlu etkilerinin olabileceği söylenmektedir (Erikson ve diğ.; 2009). Yeni nöron üretimi ile ilgili sorulan sorulara cevaplar şimdilik hayvan deneyleri ile sınırlı görünmektedir. Ancak yapılan deneylerde yeni nöronlar; bağlantılar kurulabileceği bulunmuştur. Bu durum yeni beyin hücrelerinin üretilebilirliği noktasında sonuçların olduğunu göstermektedir. Zihinsel olarak zorlanmaya devam etmenin yaşlılıkta da beyin gelişimini olumlu destekleyeceği ifade edilmektedir (Santrock; 2012). Zihinsel anlamda zorlayıcı alıştırmalarda bulunan 329 zihinsel anlamda sorun yaşamayan ancak yaş gereği (43 ve 74 yaş aralığında) alzheimer riski taşıyan kişi ile çalışma yapılmıştır. Çalışmada oyun ve puzzle gibi zihinsel anlamda zorlayıcı faaliyetlerde bulunmanın olumlu etkilerinin olduğu bulunmuştur (Schultz ve diğ.; 2015: s.729).
Bilişsel egzersizlerin ön planda olduğu bir program doğrultusunda yapılan bilişsel akılda tutma terapilerinin; demansın bilişsel belirtilerini iyileştirdiği; hastalığın ilerlemesini yavaşlattığı ve sosyal becerilere katkı sağladığı ifade edilmektedir (Douglas ve ark.; 2004). Demans yaşayan kişilerin gündelik yaşamlarını nitelikli bir şekilde geçirebilmeleri adına onları bilişsel yönden destekleyici çalışmaların yapılması; bilişsel aktiviteyi arttırıcı çalışmalara yer verilmesinin önemli olduğu söylenmektedir (Lök ve Buldukoğlu; 2014: s.210). Peplau ve Perlman (1982; akt. Kurt; 2014) a göre yalnızlık kişinin hali hazırdaki sosyal ilişki durumu ile olmasını istediği ilişki arasındaki farklılığı anlaması sonucunda kendisinde oluşan hoşnutsuzluk verici durum olarak tanımlanmıştır. Yaşlılıkta sosyal duygusal gelişim sürecinin incelendiği araştırmalar incelendiğinde özellikle yalnızlık ve psikolojik iyi oluş kavramlarına rastlanılmaktadır. Yalnızlığın kesin olarak kanıtlanmamakla birlikte kronik hastalık durumlarını şiddetlendirebileceği ve hastalık durumlarının daha kötü algılanmasına etki edebileceği söylenmektedir (Bilgili ve ark.; 2012). Grazier (1998; akt. Beycan Ekitli; 2013) e göre yalnızlık; kişinin yabancılaşma duygularını hissettiğinde; diğer kişiler tarafından yanlış anlaşıldığında; reddedilme durumlarını yaşadığında veya kendisi ile kafa dengi bir eş bulamadığında meydana gelebilen bir duygudur. Yalnızlık bütün gelişim dönemlerinde hissedilen bir duygudur. Ancak yaşlılık dönemi ile birlikte eş; arkadaş; akraba gibi yakınların kayıpları bu dönemi daha hassas kılabilmektedir. Yalnızlık duygusu birçok fiziksel ve ruhsal rahatsızlığı da tetikleyebilmektedir. Yapılan bir araştırmada yaşlıların yalnızlık düzeylerinin artmasının psikolojik iyi oluş düzeylerini de düşürdüğü görülmüştür (Eryılmaz ve Atak; 2011b). Yaşlılıkta önemli olan diğer bir kavram da psikolojik iyi oluştur. Yaşlılık dönemi içerisinde karşılaşılan problemler; yaşlı bireylerin yaşam memnuniyetlerini olumsuz olarak etkileyebilmektedir (Kurt ve ark.; 2010). Dünya Sağlık Örgütü (2004; akt. Keldal; 2015) ne göre psikolojik iyi oluş; kişinin kendisine ait olan yeteneklerin farkında olması; yaşamında meydana gelen stresler ile mücadele edebilmesi; işinde üretken ve faydalı olması ve yetenekleri doğrultusunda topluma katkı sunabilmesi olarak tanımlanmıştır. Yapılan araştırmalar psikolojik iyi oluş düzeyleri yüksek olan bireylerin fizyolojik ve psikolojik sağlıklarının daha iyi ve yaşam kalitelerinin daha yüksek olduğunu göstermiştir (Keyes ve ark.; 2010). Günümüzde yaşlanma sürecinin aktif ve başarılı bir şekilde geçirilebileceğine olan inanç giderek artmaktadır. Artık pasif yaşlanmanın yerini aktif yaşlanma kavramı almaktadır. Aktif yaşlanma; ekonomik; sosyal; spor; iş; kültürel; üretim vb. alanlarda yeteneklerini kullanarak kişinin ömründeki yılları iyi geçirmesidir (Dülger; 2012). Aktif yaşlanma denildiğinde doğrudan iş gücüne katılan kesim düşünülmemelidir. Avrupa Komisyonuna (2012; akt. Çolak ve Özer; 2015) göre bu kavramda yaşlıların gönüllülük esasına göre topluma katılmaları ve uygun bir çevre düzenlemesiyle bağımsız yaşayabilmeleri ifade edilmektedir. İlgili literatür incelendiğinde yaşlılara dönük onları eğlendirirken bir taraftan da becerilerini destekleyecek ülkemize ait bir kutu oyununun olmadığı görülmüştür. Ayrıca yaşlı bireylerin bilişsel beceri; yalnızlık ve psikolojik iyi oluş düzeylerinin aynı anda incelendiği deneysel bir çalışmaya da rastlanılmamıştır. İlgili literatürde bilişsel becerilerin yaşlılıkta da desteklenebileceği önemli olanın yaşlıların bu konuda kendilerini biraz olsun egzersizlerle zorlamaları gerektiği ifade edilmektedir. Özetle; bu araştırmada özel bir huzurevinde kalan 65 yaş ve üzeri yaşlı bireylerin bilişsel beceri; yalnızlık ve psikolojik iyi oluş düzeylerine oynatılan kutu oyununun etkisi incelenmiştir.
Araştırmanın Amacı
Bu araştırmanın temel amacı; bilişsel; sosyal ve duygusal becerileri destekleyen bir kutu oyununun yaşlıların yalnızlık; psikolojik iyi oluş ve bilişsel becerileri üzerinde bir etkisinin olup olmadığını incelemektir.
Araştırmanın Hipotezleri
Hipotez 1: Oyun uygulaması öncesinde; deney ve kontrol grupları arasında yalnızlık; psikolojik iyi oluş ve bilişsel beceri düzeyi açısından anlamlı bir fark yoktur.
Hipotez 2: Oyun uygulaması sonrasında deney grubundaki yaşlıların son test yalnızlık ölçeği puanları kontrol grubundaki yaşlıların son test yalnızlık ölçeği puanlarından düşüktür.
Hipotez 3: Oyun uygulaması sonrasında deney grubundaki yaşlıların psikolojik iyi oluş ölçeği puanları kontrol grubundaki yaşlıların psikolojik iyi oluş ölçeği puanlarından yüksektir.
Hipotez 4: Oyun uygulaması sonrasında deney grubundaki yaşlıların bilişsel
değerlendirme ölçeği puanları kontrol grubundaki yaşlıların bilişsel değerlendirme ölçeği puanlarından yüksektir.
Hipotez 5: Oyun uygulaması sonrasında deney grubundaki yaşlıların yalnızlık son test puanları; ön test puanlarından düşüktür.
Hipotez 6: Oyun uygulaması sonrasında deney grubundaki yaşlıların psikolojik iyi oluş son test puanları; ön test puanlarından yüksektir.
Hipotez 7: Oyun uygulaması sonrasında deney grubundaki yaşlıların bilişsel
değerlendirme son test puanları; ön test puanlarından yüksektir.
Hipotez 8: Oyun uygulaması sonrasında kontrol grubundaki yaşlıların yalnızlık; psikolojik iyi oluş ve bilişsel değerlendirme sontest puanları ile ön test puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark yoktur.
Yöntem
Araştırma Deseni
Araştırma "deneme modeli" olarak tasarlanmıştır. Deneme modelleri; sebep-sonuç ilişkisini belirlemeye çalışmak amacıyla; doğrudan araştırmacının kontrolü altında; gözlenmek istenen verilerin üretildiği araştırma modelleridir (Karasar; 2014). Araştırmada bağımsız değişken; ön test ve son test arasında deney grubuna uygulanan bilişsel becerileri destekleyen sil baştan adlı kutu oyunudur. Çalışmanın bağımlı değişkenleri ise yaşlıların yalnızlık; psikolojik iyi oluş ve bilişsel beceri düzeyleridir. Araştırmada uygulanan kutu oyununun; yaşlı bireylerin yalnızlık; psikolojik iyi oluş ve bilişsel becerilerini nasıl etkilediğini görmek amacıyla; "ön test- son test kontrol gruplu deneysel desen" kullanılmıştır.
Çalışma Grubu
Araştırma evreni özel bir huzurevinde kalan 65 yaş ve üzeri 167 bireyden
oluşmaktadır. Araştırma örneklemini ise 167 birey arasından görme; işitme; ağır bedensel engel; ruh sağlığı problemi; zihinsel engel gibi problemleri olmayan kişiler oluşturmuştur. Bu şekilde tesadüfî küme örneklemi ile seçilen 26’sı bayan 11’i erkek olmak üzere toplam 37 yaşlı bireye ölçekler uygulanmıştır. Bu uygulamalar sonucunda Montreal Bilişsel Değerlendirme (MOCA) ölçeğinden alınan ortalama puanlara göre yüksekten düşüğe sıralama yapılmıştır. Ölçekten elde edilen ortalama puana göre 16 kişinin ortalama puanın altında oldukları görülmüştür. 2 kişinin ise ortalamanın çok üzerinde puan aldıkları belirlenmiştir. 3 kişi ise çalışmaya sonradan katılmak istemediğini ifade etmiştir. Bu duruma göre 16 kişinin araştırma için uygun
oldukları sonucuna varılmıştır. Belirlenen 16 kişiden en yüksek iki kişi eşleştirilerek yansız atama yöntemiyle biri deney biri kontrol olmak üzere gruplara atamaları yapılmıştır. Bu atama 8 kişi deney 8 kişi kontrol grubu belirlenene kadar devam etmiştir. Bu araştırma 8 i deney 8 i kontrol olmak üzere 16 yaşlı birey ile gerçekleştirilmiştir.
Aşağıda araştırmaya katılım gösteren örneklem grubunun demografik dağılımları yer almaktadır.
Tablo 1 e bakıldığında; cinsiyet durumuna göre 11 (%68.8) kadın 5 (31.2) erkek vardır. Yaş a göre 65-84 yaş arası 13 kişi (% 81.2); 85 ve üzeri 3 kişi (% 18.8) olduğu görülmektedir. Eğitim durumuna göre 1 (% 6.3) okur-yazar; 4 (%25) ilkokul; 3 (%18.8) ortaokul; 6 (%37.5) lise; 2 (%12.4) üniversite mezunu vardır. Yaşlıların medeni durumlarına bakıldığında 6 (%37.5) bekâr; 7 (%43.7) boşanmış; 3 (%18.6) dul olduğu görülmüştür. Algılanan gelir durumuna göre orta düzey gelir algısı olanların sayısı 12 (%75) düşük düzey gelir algısı olanların sayısı 4 (%25) tür. Çocuk sayısına göre bakıldığında hiç çocuğu olmayan 7 (%43.8); 1 çocuğu olan 4 (%25); 2 çocuğu olan 4 (%25); 7 çocuğu olan 1 (% 6.3) kişi vardır. Sosyal güvenceye göre yaşlıların dağılımları incelendiğinde; 14 (% 87.5) ünün SGK; 2 (%12.5) sinin Bağkuru olduğu görülmüştür. Yaşlıların ömürleri boyunca çoğunlukla yaşadıkları yere göre 15 (%93.7) inin şehir; 1 (%6.3) inin köyde yaşadığı görülmüştür. Huzurevinde kalma süresine bakıldığında 1-2 yıl kalan 10 (%62.5); 3-4 yıl kalan 5 (%31.2); 7 yıl kalan 1 (%6.3) kişi olduğu belirlenmiştir. Sosyal etkinliklere katılma isteklerine göre 1 (%6.3) kişi hiç; 1 (%6.3) kişi nadir; 4 (%25) kişi bazen; 4 (%25) kişi sık sık; 6 (%37.4) kişi her zaman katılma isteklerinin olduğunu söylemiştir.
Veri Toplama Araçları
Araştırmada; verileri toplamak amacıyla araştırmacılar tarafından oluşturulmuş “Kişisel Bilgi Soru Listesi”; çalışmaya katılanların yalnızlık düzeyini ölçmek amacıyla Russell ve ark. (1978) tarafından geliştirilen Türkçeye uyarlaması ise Demir (1989) tarafından yapılan 20 maddeden ve tek boyuttan oluşan UCLA Yalnızlık Ölçeği; Psikolojik iyi oluş düzeyini ölçmek için Tennant ve ark.; (2007) tarafından geliştirilen Keldal (2015) tarafından Türkçeye uyarlanan 14 maddeden ve tek boyuttan oluşan Warwick-Edinburgh Mental İyi Oluş Ölçeği; Bilişsel Becerileri ölçmek için ise Nasreddine ve ark.; (2005) tarafından geliştirilen Türkçeye uyarlaması Selekler ve Cangöz (2009) tarafından yapılan Montreal Bilişsel Değerlendirme Ölçeği (MOCA) kullanılmıştır. Kişisel Bilgi Soru Listesi: Bu çalışmada; araştırmaya katılım gösteren kişileri tanımak adına araştırmacılar tarafından oluşturulan Kişisel Bilgi Soru Listesi kullanılmıştır. Kişisel bilgi soru listesi; araştırmaya katılacak yaşlıların cinsiyeti; yaşı; medeni durumu; eğitim durumu; meslek; gelir durumu; çocuk sayısı; sosyal güvence; huzurevi kalış süresi; huzurevi kalma sebebi; en uzun süreli yaşanan yer; ziyarete gelenler; kurumda nasıl vakit geçirdiği; hastalık durumu ve sosyal faaliyetlere katılım isteği gibi bilgileri öğrenmeye yönelik 15 adet kapalı uçlu sorudan oluşmaktadır. UCLA Yalnızlık Ölçeği: Demir (1989) tarafından Türkçeye uyarlanan "UCLA Yalnızlık ölçeği" 10 u ters 10 u düz olmak üzere 20 maddeden ve tek boyuttan oluşan; 4 lü likert tipinde cevaplanması gereken soru maddelerinden oluşmaktadır.
1;4;5;6;9;10;15;16;19; 20. sorularda birey işaretlediğinin tersi puan alır. Ölçekten en az 20 en çok 80 puan alınmaktadır. 80 puana yaklaştıkça yalnızlık düzeyi artmaktadır. UCLA Yalnızlık ölçeği için güvenirlik çalışmaları iç tutarlılığı 0.96 (p<0.001) olarak bulunmuştur. Test-tekrar test güvenirliği 0.94 (p<0.001); geçerlik çalışmaları için ise kapsam; yapı ve kriter geçerliği incelenmiştir. Ölçek geçerli ve güvenilir bulunmuştur. Warwick-Edinburgh Mental İyi Oluş Ölçeği: Ölçek; Tennant ve ark. (2007) tarafından İngiltere halkının mental iyi oluş düzeylerini belirlemek adına geliştirilmiştir. Ölçek
tek boyutlu 14 maddelik 5 li likert tipi bir ölçektir. Katılımcılar "1=hiç katılmıyorum; 2=katılmıyorum; 3=biraz katılıyorum; 4=katılıyorum; 5=tamamen katılıyorum) şeklinde cevap vermektedir. Ölçekten en az 14 en fazla 70 puan alınmaktadır. Ölçeğin Türk kültürüne uyarlanması Keldal tarafından 2015 yılında yapılmıştır. Yüksek puanlar; bireyin psikolojik iyi olma düzeylerinin yüksek olduğunu göstermektedir. Ölçeğin geçerlik ve güvenilirlik çalışmaları yapılmıştır. Ölçeği Türkçe’ye uyarlama sırasında iç tutarlılık (0.92) ve test-tekrar test güvenirlik çalışması yapılmıştır (Keldal;2015). Montreal Bilişsel Değerlendirme Ölçeği (MOCA): Normal bireylerle hafif düzeyde zihinsel problemler yaşayan bireyleri ayırt etmek amacıyla Nasreddine ve ark. (2005) tarafından geliştirilmiştir. Ölçeğin Türkçeye uyarlaması Selekler ve ark. (2010) tarafından yapılmıştır. Ölçekte görsel-mekânsal/Yönetici işlevler; adlandırma; dikkat; lisan; soyut düşünme; bellek ve yönelim alt alanları bulunmaktadır. Ölçekten alınabilecek en yüksek puan 30 en az puan ise 0 dır. Ölçekten alınacak 21 ve üzeri puan normal olarak değerlendirilmektedir.
İşlem
Oyun Tanıtımı ve Uygulaması
Bu kısımda yaşlı bireylere oynatılan sil baştan adlı kutu oyununun tanıtımına ve kurallarına yer verilmiştir. Ayrıca uygulamanın nasıl gerçekleştiği de anlatılmıştır.
Sil Baştan Oyun Tanıtımı ve Oyun Kuralları
Oyunun Parçaları Neler?
1 Adet Masaüstü Oyun Alanı ve Oyun Kuralları
6 Adet Piyon
1 Adet Kum Saati
9 Adet Desen Küpü
1 Adet İp ve Sıralama Boncukları
1 Adet Yazı Tahtası ve Kalemi
121 Adet Oyun Kartı
Kartlar; 14 adet joker kart; 1 Hafıza Simge Kartı; 16 adet hafıza kartı ve 90 adet oyun kartından oluşmaktadır. Ayrıca 90 tane ek oyun kartı ve 14 tane ek joker kartı da oyun içeriğinde yer almaktadır. Ek kartlarla birlikte toplam 225 oyun kartı bulunmaktadır. Oyun özellikle 60 yaş ve üzeri için tasarlanmıştır. Ancak 10 yaş ve üzeri de oyunu oynayabilir. Oyun en az 2 en fazla 6 kişi ile oynanır. İdeal oyuncu sayısı 4’ tür.
Oyun Nasıl Başlar? Nasıl Oynanır?
Öncelikle oyun malzemeleri hazırlanır. Oyun alanı açılır; 121 tane oyun kartı kapalı bir şekilde oyun alanının etrafına konur. Hafıza kartları oyun alanının farklı bir bölmesinde bekletilir. Diğer malzemeler de masa üzerine çıkarılır. Oyuncular birer piyon seçer ve başlangıç noktasına koyar. Yaşı büyük olan oyuncu oyuna başlar. Oyun kartları destesini iyice kardıktan sonra tüm oyunculara kapalı biçimde 4’er kart verir. Oyuncular kartlarını diğer oyuncuların görmeyeceği şekilde gizler. En yaşlı oyuncu elindeki 4 karttan herhangi birini solundaki oyuncuya sorarak oyunu başlatır. Soruyu
cevaplayacak oyuncudan kum saati bitene kadar (30 sn.) doğru cevap vermesi beklenir. Doğru cevap veren oyuncu kartın sağ üst köşesindeki puan kadar oyun alanında ilerler; yanlış cevap veren oyuncu piyonunu oynatmaz ve solundaki oyuncuya kartlarından birini seçerek soru sorar. Her oyuncu sormuş olduğu kartı oyun alanının dışında bir bölmeye bırakır ve oyun destesinden yeni bir kart alır. Bu şekilde kartlarını her turda 4’e tamamlamış olur. Oyun aynı şekilde sırayla saat yönünde devam eder. Bitiş kutusuna ilk ulaşan oyuncu birinci olur. Sıralama belirlenene kadar oyun devam eder.
Oyun Kuralları Nelerdir?
Oyunda İlerleme: Oyuncular kendilerine sorulan soruya doğru cevap verdiklerinde; kartın üzerindeki puan kadar oyun alanında ilerlerler.
Joker (J) Kutusu: Piyonu Joker kutusuna gelen oyuncuya bir sonraki turda;
kendinden önceki oyuncu tarafından Joker kartlardan soru sorulur. Oyuncu soruyu doğru bilirse 5 kutu ilerler; yanlış cevaplarsa aynı kutuda bir sonraki turu bekler ve kendisine normal oyun kartlarından başka bir soru sorulur.
Kuyu Kutusu: Kuyu kutusuna gelen oyuncuya bir sonraki turda; kendinden önceki oyuncu tarafından elindeki oyun kartlarından soru sorulur. Oyuncu soruyu doğru cevaplarsa kartın üzerindeki puan kadar ilerler. Yanlış cevap verirse üç kutu geri gider ve bir sonraki turu bekler.
Sil Baştan(SB) Kutusu: SB kutusuna gelen oyuncuya bir sonraki turda; kendinden önceki oyuncu tarafından elindeki oyun kartlarından soru sorulur. Oyuncu soruyu doğru cevaplarsa kartın üzerindeki puan kadar ilerler. Yanlış cevap verirse başlangıç noktasına geri döner ve bir sonraki turu bekler.
Kelime ve Rakam Tekrarı: Kelime ve rakam tekrarlı sorularda her bir rakam veya kelime saniyede bir birim olacak şekilde okunmalıdır. Sıralı rakam tekrarlarında rakamlar sırasıyla doğru söylenmelidir. Ancak kelime tekrarlarında kelimelerin doğru söylenmesi yeterlidir. Sırası farklı olabilir. Sözel sorular hazırlanırken Türk Dil Kurumunun sözlüklerinden faydalanılmıştır. Verilen cevaplar için doğruluk noktasında tereddüt duyulan konularda TDK’ nın sözlüklerinden faydalanılabilir.
Harften Kelime Bulma: Özel isim (şehir ve kişi isimleri); rakamlar ve aynı kökten üretilmiş isimler dışında söylenen kelimeler kabul edilir. Argo ve benzeri kelimeler; eylem kelimeleri (gel; git vb.) kabul edilmez.
İpe Boncuk Dizme: Boncuklarla ipe dizme sorusunda kart soruyu cevaplayacak oyuncuya 5 saniye gösterilir ve sonra kapatılır. Oyuncunun devamında 30 saniyelik sürede boncukları dizmesi istenir. Burada boncuklar kartta gösterildiği şekilde dizilmelidir.
Hafıza Kartları: Oyun kartları içerisinde 1 tane simge hafıza kartı bulunmaktadır. Bu kart oyun içerisinde herhangi bir oyuncuya gelirse ve oyuncu bu kartı sormak istiyorsa ek bölmede yer alan 16 tane hafıza kartı masaya dizilir ve sıradaki oyuncudan başlamak üzere kartların eşleri bulunmaya çalışılır. Bulunan her bir eşleşme için oyuncu 1 puan ilerler. Oyuncu eşleşmeleri bulamadığında sıradaki oyuncuya el geçer. Oyun masasındaki eşleşmeler bittiğinde sıradaki oyuncuya normal kart destesinden kart seçilerek soru sorulur.
Tekerleme Kartları: Tekerleme kartı sorulacak oyuncuya kart verilir ve kartta yer alan tekerlemeyi eksiksiz söylemesi istenir. Tekerleme kartı masanın üstüne herkesin görebileceği şekilde konulur. Oyuncu hata yapmadan söylemiş olduğu tekerleme için ön görülen puan kadar ilerler.
Resimdeki Hayvan: Hayvan resimlerinin bulunmuş olduğu kartlar oyuncuya
gösterilir ve oyuncunun söz konusu hayvanın ismini doğru söylemesi halinde 1 puan ilerlemesi sağlanır.
Şekil Kopyalama: Oyun içerisinde şekil kopyalama soruları geldiğinde soruyu
cevaplayacak oyuncuya oyun kartı verilir ve şeklin aynısını 30 saniye içerisinde kopyalaması istenir. Oyuncunun şekillerin birleşim yerlerini net bir şekilde belirtmesi ve şeklin tüm hatlarını çizerek sunması gereklidir. Bu şekilde zamanında çizilen şekillerin üzerinde yer alan puan kadar oyuncu ilerler.
Küplerle Desen: Desen kartı ve oyun masasında bulunan 9 küp oyuncuya verilir. Oyuncu kendisine verilen deseni 9 küp arasından seçerek yapmaya çalışır. Verilen desen eksiksiz yapıldığı takdirde üzerinde yer alan puan kadar ilerlenir.
Harf ile Kelime Tamamlama: Harf veya ekler ile kelime tamamlama sorularında kartın aşağısında yer alan cevap kısmı soruyu soran oyuncu tarafından gizlenerek kart soru sorulacak oyuncuya gösterilir ve 30 saniye içerisinde cevaplaması istenir. Sorulan sorular oyunculara bir defa okunmalıdır. Tekrarlarda oyuncu puan kazanamaz. Her soru için 30 saniye olmak üzere zaman sınırlandırması vardır. Oyunculara soru sorulduktan sonra kum saati ters çevrilerek zaman başlatılır.
Oyun Uygulaması
Özel bir huzurevinde 65 yaş ve üzeri 8 yaşlı birey oyunu oynaması için seçilmiştir. Oyun 4 er kişi olmak üzere 2 ayrı gruba uygulanmıştır. Gruplara huzurevinin belirlemiş olduğu etkinlik saatlerinde uzman personelin eşliğinde günde 1-2 saat arası olmak üzere oyun oynatılmıştır. Oyun ile ilgili tanıtım ve oyun kuralları araştırmacılar tarafından kurum uzmanlarına anlatılmış ve örnek bir uygulama araştırmacıların gözleminde uygulanmıştır. Sonrasında belirlenen gruplara haftada 3 gün olmak üzere 10 hafta boyunca günde 1-2 saat arası oyun oynatılmıştır. Verilerin Toplanması ve Analizi Araştırma planı doğrultusunda verileri toplamak amacıyla merkez müdüründen ilgili izin alınmıştır. Araştırmaya katılan örneklem grubuna ölçekler uzmanlar aracılığıyla teker teker 40 dakikalık bir sürede yapılmıştır. Araştırmaya katılanların hepsine çalışmanın gönüllülük ve gizlilik esasına dayalı olduğu ifade edilmiştir. Araştırma için elde edilmiş olan verilerin SPSS 21.0 programı ile analizleri yapılmıştır. Verilerin değerlendirilmesi aşamasında tanımlayıcı istatistik metotlarından (Sayı; Yüzde; Ortalama ve Standart Sapma) kullanılmıştır. Deney ve kontrol gruplarına uygulama öncesinde ve sonrasında elde ettikleri puanların karşılaştırılması amacıyla MannWithney U Testi kullanılmıştır. Deney ve kontrol grubunun ön test ve son test verilerinin karşılaştırılması amacıyla uygulama sonrasında Wilcoxon Eşleştirilmiş Çiftler İşaretlenmiş Sıra Sayıları Testi uygulanmıştır. Elde edilen bulgular %95 güven aralığında; %5 anlamlılık düzeyinde değerlendirmeye alınmıştır. Diğer manidarlık düzeyleri ayrıca belirtilmiş ve bulgular araştırmanın amaçlarına uygun olarak tablolar halinde sunulmuştur.
Bulgular
Bu bölümde araştırma hipotezlerine cevap aramak amacıyla çalışmaya katılan özel huzurevindeki yaşlılardan ölçekler yoluyla toplanıp analiz edilen bulgulara yer verilmiştir. Yaşlılar için oluşturulmuş olan "Sil Baştan" adlı zekâ oyunu uygulamasına geçmeden önce deney ve kontrol grupları arasında yalnızlık; psikolojik iyi oluş ve bilişsel becerileri açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farkın olup olmadığını belirlemek için iki grup için oluşturulan ön-test puanları Mann-Whitney U Testi ile analiz edilmiş ve Tablo 2 de sunulmuştur.
Tablo 2 de UCLA Yalnızlık Ölçeği; Warwick-Edinburgh Mental (Psikolojik) İyi Oluş Ölçeği ve Bilişsel Değerlendirme Ölçeği (MOCA) puanlarının deney ve kontrol gruplarının ön-test ortalamaları arasında fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır (z=-0.527; p>0.05; z=-0.371; p>0.05; z=-0.053; p>0.05). "Uygulanan çalışma sonrasında; deney ve kontrol grubu üyelerinin UCLA Yalnızlık Ölçeği; Warwick-Edinburgh Mental (Psikolojik) İyi Oluş Ölçeği ve Bilişsel D
20 maddeden ve tek boyuttan oluşan UCLA Yalnızlık Ölçeği; Psikolojik iyi oluş düzeyini ölçmek için Tennant ve ark.; (2007) tarafından geliştirilen Keldal (2015) tarafından Türkçeye uyarlanan 14 maddeden ve tek boyuttan oluşan Warwick-Edinburgh Mental İyi Oluş Ölçeği; Bilişsel Becerileri ölçmek için ise Nasreddine ve ark.; (2005) tarafından geliştirilen Türkçeye uyarlaması Selekler ve Cangöz (2009) tarafından yapılan Montreal Bilişsel Değerlendirme Ölçeği (MOCA) kullanılmıştır. Deney ve kontrol gruplarına uygulama öncesinde ve sonrasında elde ettikleri puanların karşılaştırılması amacıyla Mann Withney U Testi ve Wilcoxon Eşleştirilmiş Çiftler İşaretlenmiş Sıra Sayıları Testi uygulanmıştır. Araştırma sonucunda oyununun bilişsel becerileri geliştirdiği; yalnızlık düzeyini düşürdüğü ve psikolojik iyi oluşu yükselttiği bulunmuştur.
Giriş
Günümüzde teknolojinin hızla gelişmesi ve bununla birlikte sağlık alanında birçok yeniliğe imza atılması yaşam sürelerinin de uzamasına doğrudan etki etmiştir. Yaşam sürelerinin uzaması ile birlikte yaşlılık süreci ve bu dönem içerisindeki değişiklikler ile baş etme de toplumsal anlamda önde gelen konuların içerisinde yer almaya başlamıştır. Birleşmiş Milletler in tanımına göre bir ülkedeki yaşlı nüfusunun toplam nüfus içerisindeki oranı % 8 ile % 10 arasında ise o ülke nüfusunun "yaşlı"; %10 un üzerinde ise "çok yaşlı" olduğu ifade edilmiştir. Ülkemizde yapılan nüfus araştırmalarına göre 2023 yılında yaşlı nüfusun %10.2’ye yükseleceği ve "çok yaşlı" ülkeler arasında yer alacağımız tahmin edilmektedir (TÜİK; 2014). Bu tahminler dikkate alındığında ülkemiz içerisinde yapılacak yaşlılara dönük faaliyetlerin planlanması ve önleyici tedbirlerin alınması önem arz etmektedir. Yaşlılık ile ilgili yaşanan ve yaşanması beklenen değişiklikleri ve alınması gereken önlemleri incelemek için öncelikle yaşlılık ile ilgili tanımların bilinmesinin önemli olacağı düşünülmektedir. Yaşlılık ile ilgili tanımlara bakıldığında değişen şartlar ile birlikte farklılaştığı görülmektedir. Yaşlılık; 60 lı veya 70 li yaşlarda başlayıp ölüme kadar devam eden dönemi kapsamaktadır. Bu dönem yaşamın gözler önünden geçirildiği; emeklilik; azalan güç ve bozulan sağlık sebebiyle yeni rollere uyum sağlanıldığı bir süreçtir (Santrock; 2012). Yaşlılık; fizyolojik; psikolojik; duygusal ve sosyal yönleri ile karmaşık bir dönemdir. Bu dönemde fizyolojik olduğu kadar psikolojik ve sosyal değişimlerde yaşanmakta ve bu değişimler yaşlıları etkilemektedir (Eryılmaz ve Atak; 2011a).Yaşlılıkta fiziksel değişimler (boyun kısalması; kilo kaybı; yüzün ve ellerin kırışması; görme ve işitme kayıpları; tat alma duyusunun azalması vb.) daha belirgindir. Bilişsel beceriler (hafıza; dikkat; tepki hızı) azalabilmektedir. Sosyal değişimler (emeklilik; eş ve arkadaş kaybı; büyük anne-büyük baba olma vb.) sebebiyle rollerde değişme olabilmektedir. Yaşlılar bütün bu değişikliklerin yanında benlik saygısı; yalnızlık; psikolojik iyi oluş vb. durumları da yaşamaktadır (Santrock;2012). Yaşlılıkta bilişsel gelişim süreci ise ayrıca incelenmesi gereken konuların başında gelmektedir. Bilişsel beceri kavramını şu şekilde tanımlayabiliriz: Algı; akıl yürütme; bellek ve sezgi de dâhil olmak üzere bilgi kazanma süreçleri ile ilgili beceri (Budak;
2009). Yaşlılıkta bilişsel gelişim sürecine bakıldığında ilk olarak beyin ile ilgili
değişimler dikkati çekmektedir. Bondare (2007); Shan ve diğ. (2005); Nelson (2008) beyin 20-90 yaşları arasında yaklaşık ağırlığının %5 veya %10 u kadarını kaybetmektedir. Bu durum ile birlikte beyin hacmi de azalmaktadır. Bilim insanları bu değişikliğin tam olarak neden kaynaklandığından emin olmamakla birlikte dendritlerdeki azalma; aksonları kaplayan miyelin kılıfların zayıflaması veya beyin hücrelerinin ölümünden kaynaklanabileceğini düşünmektedirler. Bununla birlikte hepsinin hem fikir olduğu konu normal şartlar altında yaşlıların beyin hücrelerini kendiliğinden kaybetme olasılıklarının düşük olmasıdır (Akt. Santrock; 2012). Yaşlılıkta hem fiziksel fonksiyonlar hem de bilişsel performans etkilenmektedir. Asetilkolin ve dopominin azalmasının da Alzheimer ve Parkinson gibi hastalıklara yakalanma riskini arttırdığı söylenmektedir (Santrock; 2012). Beynin yaşlanmasına rağmen egzersiz yapan yaşlılarda hipokampüs hacminin büyük olduğu görülmüştür. Yani hayat boyu yapılan egzersiz faaliyetlerinin yaşlılıkta da hafızaya olumlu etkilerinin olabileceği söylenmektedir (Erikson ve diğ.; 2009). Yeni nöron üretimi ile ilgili sorulan sorulara cevaplar şimdilik hayvan deneyleri ile sınırlı görünmektedir. Ancak yapılan deneylerde yeni nöronlar; bağlantılar kurulabileceği bulunmuştur. Bu durum yeni beyin hücrelerinin üretilebilirliği noktasında sonuçların olduğunu göstermektedir. Zihinsel olarak zorlanmaya devam etmenin yaşlılıkta da beyin gelişimini olumlu destekleyeceği ifade edilmektedir (Santrock; 2012). Zihinsel anlamda zorlayıcı alıştırmalarda bulunan 329 zihinsel anlamda sorun yaşamayan ancak yaş gereği (43 ve 74 yaş aralığında) alzheimer riski taşıyan kişi ile çalışma yapılmıştır. Çalışmada oyun ve puzzle gibi zihinsel anlamda zorlayıcı faaliyetlerde bulunmanın olumlu etkilerinin olduğu bulunmuştur (Schultz ve diğ.; 2015: s.729).
Bilişsel egzersizlerin ön planda olduğu bir program doğrultusunda yapılan bilişsel akılda tutma terapilerinin; demansın bilişsel belirtilerini iyileştirdiği; hastalığın ilerlemesini yavaşlattığı ve sosyal becerilere katkı sağladığı ifade edilmektedir (Douglas ve ark.; 2004). Demans yaşayan kişilerin gündelik yaşamlarını nitelikli bir şekilde geçirebilmeleri adına onları bilişsel yönden destekleyici çalışmaların yapılması; bilişsel aktiviteyi arttırıcı çalışmalara yer verilmesinin önemli olduğu söylenmektedir (Lök ve Buldukoğlu; 2014: s.210). Peplau ve Perlman (1982; akt. Kurt; 2014) a göre yalnızlık kişinin hali hazırdaki sosyal ilişki durumu ile olmasını istediği ilişki arasındaki farklılığı anlaması sonucunda kendisinde oluşan hoşnutsuzluk verici durum olarak tanımlanmıştır. Yaşlılıkta sosyal duygusal gelişim sürecinin incelendiği araştırmalar incelendiğinde özellikle yalnızlık ve psikolojik iyi oluş kavramlarına rastlanılmaktadır. Yalnızlığın kesin olarak kanıtlanmamakla birlikte kronik hastalık durumlarını şiddetlendirebileceği ve hastalık durumlarının daha kötü algılanmasına etki edebileceği söylenmektedir (Bilgili ve ark.; 2012). Grazier (1998; akt. Beycan Ekitli; 2013) e göre yalnızlık; kişinin yabancılaşma duygularını hissettiğinde; diğer kişiler tarafından yanlış anlaşıldığında; reddedilme durumlarını yaşadığında veya kendisi ile kafa dengi bir eş bulamadığında meydana gelebilen bir duygudur. Yalnızlık bütün gelişim dönemlerinde hissedilen bir duygudur. Ancak yaşlılık dönemi ile birlikte eş; arkadaş; akraba gibi yakınların kayıpları bu dönemi daha hassas kılabilmektedir. Yalnızlık duygusu birçok fiziksel ve ruhsal rahatsızlığı da tetikleyebilmektedir. Yapılan bir araştırmada yaşlıların yalnızlık düzeylerinin artmasının psikolojik iyi oluş düzeylerini de düşürdüğü görülmüştür (Eryılmaz ve Atak; 2011b). Yaşlılıkta önemli olan diğer bir kavram da psikolojik iyi oluştur. Yaşlılık dönemi içerisinde karşılaşılan problemler; yaşlı bireylerin yaşam memnuniyetlerini olumsuz olarak etkileyebilmektedir (Kurt ve ark.; 2010). Dünya Sağlık Örgütü (2004; akt. Keldal; 2015) ne göre psikolojik iyi oluş; kişinin kendisine ait olan yeteneklerin farkında olması; yaşamında meydana gelen stresler ile mücadele edebilmesi; işinde üretken ve faydalı olması ve yetenekleri doğrultusunda topluma katkı sunabilmesi olarak tanımlanmıştır. Yapılan araştırmalar psikolojik iyi oluş düzeyleri yüksek olan bireylerin fizyolojik ve psikolojik sağlıklarının daha iyi ve yaşam kalitelerinin daha yüksek olduğunu göstermiştir (Keyes ve ark.; 2010). Günümüzde yaşlanma sürecinin aktif ve başarılı bir şekilde geçirilebileceğine olan inanç giderek artmaktadır. Artık pasif yaşlanmanın yerini aktif yaşlanma kavramı almaktadır. Aktif yaşlanma; ekonomik; sosyal; spor; iş; kültürel; üretim vb. alanlarda yeteneklerini kullanarak kişinin ömründeki yılları iyi geçirmesidir (Dülger; 2012). Aktif yaşlanma denildiğinde doğrudan iş gücüne katılan kesim düşünülmemelidir. Avrupa Komisyonuna (2012; akt. Çolak ve Özer; 2015) göre bu kavramda yaşlıların gönüllülük esasına göre topluma katılmaları ve uygun bir çevre düzenlemesiyle bağımsız yaşayabilmeleri ifade edilmektedir. İlgili literatür incelendiğinde yaşlılara dönük onları eğlendirirken bir taraftan da becerilerini destekleyecek ülkemize ait bir kutu oyununun olmadığı görülmüştür. Ayrıca yaşlı bireylerin bilişsel beceri; yalnızlık ve psikolojik iyi oluş düzeylerinin aynı anda incelendiği deneysel bir çalışmaya da rastlanılmamıştır. İlgili literatürde bilişsel becerilerin yaşlılıkta da desteklenebileceği önemli olanın yaşlıların bu konuda kendilerini biraz olsun egzersizlerle zorlamaları gerektiği ifade edilmektedir. Özetle; bu araştırmada özel bir huzurevinde kalan 65 yaş ve üzeri yaşlı bireylerin bilişsel beceri; yalnızlık ve psikolojik iyi oluş düzeylerine oynatılan kutu oyununun etkisi incelenmiştir.
Araştırmanın Amacı
Bu araştırmanın temel amacı; bilişsel; sosyal ve duygusal becerileri destekleyen bir kutu oyununun yaşlıların yalnızlık; psikolojik iyi oluş ve bilişsel becerileri üzerinde bir etkisinin olup olmadığını incelemektir.
Araştırmanın Hipotezleri
Hipotez 1: Oyun uygulaması öncesinde; deney ve kontrol grupları arasında yalnızlık; psikolojik iyi oluş ve bilişsel beceri düzeyi açısından anlamlı bir fark yoktur.
Hipotez 2: Oyun uygulaması sonrasında deney grubundaki yaşlıların son test yalnızlık ölçeği puanları kontrol grubundaki yaşlıların son test yalnızlık ölçeği puanlarından düşüktür.
Hipotez 3: Oyun uygulaması sonrasında deney grubundaki yaşlıların psikolojik iyi oluş ölçeği puanları kontrol grubundaki yaşlıların psikolojik iyi oluş ölçeği puanlarından yüksektir.
Hipotez 4: Oyun uygulaması sonrasında deney grubundaki yaşlıların bilişsel
değerlendirme ölçeği puanları kontrol grubundaki yaşlıların bilişsel değerlendirme ölçeği puanlarından yüksektir.
Hipotez 5: Oyun uygulaması sonrasında deney grubundaki yaşlıların yalnızlık son test puanları; ön test puanlarından düşüktür.
Hipotez 6: Oyun uygulaması sonrasında deney grubundaki yaşlıların psikolojik iyi oluş son test puanları; ön test puanlarından yüksektir.
Hipotez 7: Oyun uygulaması sonrasında deney grubundaki yaşlıların bilişsel
değerlendirme son test puanları; ön test puanlarından yüksektir.
Hipotez 8: Oyun uygulaması sonrasında kontrol grubundaki yaşlıların yalnızlık; psikolojik iyi oluş ve bilişsel değerlendirme sontest puanları ile ön test puanları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark yoktur.
Yöntem
Araştırma Deseni
Araştırma "deneme modeli" olarak tasarlanmıştır. Deneme modelleri; sebep-sonuç ilişkisini belirlemeye çalışmak amacıyla; doğrudan araştırmacının kontrolü altında; gözlenmek istenen verilerin üretildiği araştırma modelleridir (Karasar; 2014). Araştırmada bağımsız değişken; ön test ve son test arasında deney grubuna uygulanan bilişsel becerileri destekleyen sil baştan adlı kutu oyunudur. Çalışmanın bağımlı değişkenleri ise yaşlıların yalnızlık; psikolojik iyi oluş ve bilişsel beceri düzeyleridir. Araştırmada uygulanan kutu oyununun; yaşlı bireylerin yalnızlık; psikolojik iyi oluş ve bilişsel becerilerini nasıl etkilediğini görmek amacıyla; "ön test- son test kontrol gruplu deneysel desen" kullanılmıştır.
Çalışma Grubu
Araştırma evreni özel bir huzurevinde kalan 65 yaş ve üzeri 167 bireyden
oluşmaktadır. Araştırma örneklemini ise 167 birey arasından görme; işitme; ağır bedensel engel; ruh sağlığı problemi; zihinsel engel gibi problemleri olmayan kişiler oluşturmuştur. Bu şekilde tesadüfî küme örneklemi ile seçilen 26’sı bayan 11’i erkek olmak üzere toplam 37 yaşlı bireye ölçekler uygulanmıştır. Bu uygulamalar sonucunda Montreal Bilişsel Değerlendirme (MOCA) ölçeğinden alınan ortalama puanlara göre yüksekten düşüğe sıralama yapılmıştır. Ölçekten elde edilen ortalama puana göre 16 kişinin ortalama puanın altında oldukları görülmüştür. 2 kişinin ise ortalamanın çok üzerinde puan aldıkları belirlenmiştir. 3 kişi ise çalışmaya sonradan katılmak istemediğini ifade etmiştir. Bu duruma göre 16 kişinin araştırma için uygun
oldukları sonucuna varılmıştır. Belirlenen 16 kişiden en yüksek iki kişi eşleştirilerek yansız atama yöntemiyle biri deney biri kontrol olmak üzere gruplara atamaları yapılmıştır. Bu atama 8 kişi deney 8 kişi kontrol grubu belirlenene kadar devam etmiştir. Bu araştırma 8 i deney 8 i kontrol olmak üzere 16 yaşlı birey ile gerçekleştirilmiştir.
Aşağıda araştırmaya katılım gösteren örneklem grubunun demografik dağılımları yer almaktadır.
Tablo 1 e bakıldığında; cinsiyet durumuna göre 11 (%68.8) kadın 5 (31.2) erkek vardır. Yaş a göre 65-84 yaş arası 13 kişi (% 81.2); 85 ve üzeri 3 kişi (% 18.8) olduğu görülmektedir. Eğitim durumuna göre 1 (% 6.3) okur-yazar; 4 (%25) ilkokul; 3 (%18.8) ortaokul; 6 (%37.5) lise; 2 (%12.4) üniversite mezunu vardır. Yaşlıların medeni durumlarına bakıldığında 6 (%37.5) bekâr; 7 (%43.7) boşanmış; 3 (%18.6) dul olduğu görülmüştür. Algılanan gelir durumuna göre orta düzey gelir algısı olanların sayısı 12 (%75) düşük düzey gelir algısı olanların sayısı 4 (%25) tür. Çocuk sayısına göre bakıldığında hiç çocuğu olmayan 7 (%43.8); 1 çocuğu olan 4 (%25); 2 çocuğu olan 4 (%25); 7 çocuğu olan 1 (% 6.3) kişi vardır. Sosyal güvenceye göre yaşlıların dağılımları incelendiğinde; 14 (% 87.5) ünün SGK; 2 (%12.5) sinin Bağkuru olduğu görülmüştür. Yaşlıların ömürleri boyunca çoğunlukla yaşadıkları yere göre 15 (%93.7) inin şehir; 1 (%6.3) inin köyde yaşadığı görülmüştür. Huzurevinde kalma süresine bakıldığında 1-2 yıl kalan 10 (%62.5); 3-4 yıl kalan 5 (%31.2); 7 yıl kalan 1 (%6.3) kişi olduğu belirlenmiştir. Sosyal etkinliklere katılma isteklerine göre 1 (%6.3) kişi hiç; 1 (%6.3) kişi nadir; 4 (%25) kişi bazen; 4 (%25) kişi sık sık; 6 (%37.4) kişi her zaman katılma isteklerinin olduğunu söylemiştir.
Veri Toplama Araçları
Araştırmada; verileri toplamak amacıyla araştırmacılar tarafından oluşturulmuş “Kişisel Bilgi Soru Listesi”; çalışmaya katılanların yalnızlık düzeyini ölçmek amacıyla Russell ve ark. (1978) tarafından geliştirilen Türkçeye uyarlaması ise Demir (1989) tarafından yapılan 20 maddeden ve tek boyuttan oluşan UCLA Yalnızlık Ölçeği; Psikolojik iyi oluş düzeyini ölçmek için Tennant ve ark.; (2007) tarafından geliştirilen Keldal (2015) tarafından Türkçeye uyarlanan 14 maddeden ve tek boyuttan oluşan Warwick-Edinburgh Mental İyi Oluş Ölçeği; Bilişsel Becerileri ölçmek için ise Nasreddine ve ark.; (2005) tarafından geliştirilen Türkçeye uyarlaması Selekler ve Cangöz (2009) tarafından yapılan Montreal Bilişsel Değerlendirme Ölçeği (MOCA) kullanılmıştır. Kişisel Bilgi Soru Listesi: Bu çalışmada; araştırmaya katılım gösteren kişileri tanımak adına araştırmacılar tarafından oluşturulan Kişisel Bilgi Soru Listesi kullanılmıştır. Kişisel bilgi soru listesi; araştırmaya katılacak yaşlıların cinsiyeti; yaşı; medeni durumu; eğitim durumu; meslek; gelir durumu; çocuk sayısı; sosyal güvence; huzurevi kalış süresi; huzurevi kalma sebebi; en uzun süreli yaşanan yer; ziyarete gelenler; kurumda nasıl vakit geçirdiği; hastalık durumu ve sosyal faaliyetlere katılım isteği gibi bilgileri öğrenmeye yönelik 15 adet kapalı uçlu sorudan oluşmaktadır. UCLA Yalnızlık Ölçeği: Demir (1989) tarafından Türkçeye uyarlanan "UCLA Yalnızlık ölçeği" 10 u ters 10 u düz olmak üzere 20 maddeden ve tek boyuttan oluşan; 4 lü likert tipinde cevaplanması gereken soru maddelerinden oluşmaktadır.
1;4;5;6;9;10;15;16;19; 20. sorularda birey işaretlediğinin tersi puan alır. Ölçekten en az 20 en çok 80 puan alınmaktadır. 80 puana yaklaştıkça yalnızlık düzeyi artmaktadır. UCLA Yalnızlık ölçeği için güvenirlik çalışmaları iç tutarlılığı 0.96 (p<0.001) olarak bulunmuştur. Test-tekrar test güvenirliği 0.94 (p<0.001); geçerlik çalışmaları için ise kapsam; yapı ve kriter geçerliği incelenmiştir. Ölçek geçerli ve güvenilir bulunmuştur. Warwick-Edinburgh Mental İyi Oluş Ölçeği: Ölçek; Tennant ve ark. (2007) tarafından İngiltere halkının mental iyi oluş düzeylerini belirlemek adına geliştirilmiştir. Ölçek
tek boyutlu 14 maddelik 5 li likert tipi bir ölçektir. Katılımcılar "1=hiç katılmıyorum; 2=katılmıyorum; 3=biraz katılıyorum; 4=katılıyorum; 5=tamamen katılıyorum) şeklinde cevap vermektedir. Ölçekten en az 14 en fazla 70 puan alınmaktadır. Ölçeğin Türk kültürüne uyarlanması Keldal tarafından 2015 yılında yapılmıştır. Yüksek puanlar; bireyin psikolojik iyi olma düzeylerinin yüksek olduğunu göstermektedir. Ölçeğin geçerlik ve güvenilirlik çalışmaları yapılmıştır. Ölçeği Türkçe’ye uyarlama sırasında iç tutarlılık (0.92) ve test-tekrar test güvenirlik çalışması yapılmıştır (Keldal;2015). Montreal Bilişsel Değerlendirme Ölçeği (MOCA): Normal bireylerle hafif düzeyde zihinsel problemler yaşayan bireyleri ayırt etmek amacıyla Nasreddine ve ark. (2005) tarafından geliştirilmiştir. Ölçeğin Türkçeye uyarlaması Selekler ve ark. (2010) tarafından yapılmıştır. Ölçekte görsel-mekânsal/Yönetici işlevler; adlandırma; dikkat; lisan; soyut düşünme; bellek ve yönelim alt alanları bulunmaktadır. Ölçekten alınabilecek en yüksek puan 30 en az puan ise 0 dır. Ölçekten alınacak 21 ve üzeri puan normal olarak değerlendirilmektedir.
İşlem
Oyun Tanıtımı ve Uygulaması
Bu kısımda yaşlı bireylere oynatılan sil baştan adlı kutu oyununun tanıtımına ve kurallarına yer verilmiştir. Ayrıca uygulamanın nasıl gerçekleştiği de anlatılmıştır.
Sil Baştan Oyun Tanıtımı ve Oyun Kuralları
Oyunun Parçaları Neler?
1 Adet Masaüstü Oyun Alanı ve Oyun Kuralları
6 Adet Piyon
1 Adet Kum Saati
9 Adet Desen Küpü
1 Adet İp ve Sıralama Boncukları
1 Adet Yazı Tahtası ve Kalemi
121 Adet Oyun Kartı
Kartlar; 14 adet joker kart; 1 Hafıza Simge Kartı; 16 adet hafıza kartı ve 90 adet oyun kartından oluşmaktadır. Ayrıca 90 tane ek oyun kartı ve 14 tane ek joker kartı da oyun içeriğinde yer almaktadır. Ek kartlarla birlikte toplam 225 oyun kartı bulunmaktadır. Oyun özellikle 60 yaş ve üzeri için tasarlanmıştır. Ancak 10 yaş ve üzeri de oyunu oynayabilir. Oyun en az 2 en fazla 6 kişi ile oynanır. İdeal oyuncu sayısı 4’ tür.
Oyun Nasıl Başlar? Nasıl Oynanır?
Öncelikle oyun malzemeleri hazırlanır. Oyun alanı açılır; 121 tane oyun kartı kapalı bir şekilde oyun alanının etrafına konur. Hafıza kartları oyun alanının farklı bir bölmesinde bekletilir. Diğer malzemeler de masa üzerine çıkarılır. Oyuncular birer piyon seçer ve başlangıç noktasına koyar. Yaşı büyük olan oyuncu oyuna başlar. Oyun kartları destesini iyice kardıktan sonra tüm oyunculara kapalı biçimde 4’er kart verir. Oyuncular kartlarını diğer oyuncuların görmeyeceği şekilde gizler. En yaşlı oyuncu elindeki 4 karttan herhangi birini solundaki oyuncuya sorarak oyunu başlatır. Soruyu
cevaplayacak oyuncudan kum saati bitene kadar (30 sn.) doğru cevap vermesi beklenir. Doğru cevap veren oyuncu kartın sağ üst köşesindeki puan kadar oyun alanında ilerler; yanlış cevap veren oyuncu piyonunu oynatmaz ve solundaki oyuncuya kartlarından birini seçerek soru sorar. Her oyuncu sormuş olduğu kartı oyun alanının dışında bir bölmeye bırakır ve oyun destesinden yeni bir kart alır. Bu şekilde kartlarını her turda 4’e tamamlamış olur. Oyun aynı şekilde sırayla saat yönünde devam eder. Bitiş kutusuna ilk ulaşan oyuncu birinci olur. Sıralama belirlenene kadar oyun devam eder.
Oyun Kuralları Nelerdir?
Oyunda İlerleme: Oyuncular kendilerine sorulan soruya doğru cevap verdiklerinde; kartın üzerindeki puan kadar oyun alanında ilerlerler.
Joker (J) Kutusu: Piyonu Joker kutusuna gelen oyuncuya bir sonraki turda;
kendinden önceki oyuncu tarafından Joker kartlardan soru sorulur. Oyuncu soruyu doğru bilirse 5 kutu ilerler; yanlış cevaplarsa aynı kutuda bir sonraki turu bekler ve kendisine normal oyun kartlarından başka bir soru sorulur.
Kuyu Kutusu: Kuyu kutusuna gelen oyuncuya bir sonraki turda; kendinden önceki oyuncu tarafından elindeki oyun kartlarından soru sorulur. Oyuncu soruyu doğru cevaplarsa kartın üzerindeki puan kadar ilerler. Yanlış cevap verirse üç kutu geri gider ve bir sonraki turu bekler.
Sil Baştan(SB) Kutusu: SB kutusuna gelen oyuncuya bir sonraki turda; kendinden önceki oyuncu tarafından elindeki oyun kartlarından soru sorulur. Oyuncu soruyu doğru cevaplarsa kartın üzerindeki puan kadar ilerler. Yanlış cevap verirse başlangıç noktasına geri döner ve bir sonraki turu bekler.
Kelime ve Rakam Tekrarı: Kelime ve rakam tekrarlı sorularda her bir rakam veya kelime saniyede bir birim olacak şekilde okunmalıdır. Sıralı rakam tekrarlarında rakamlar sırasıyla doğru söylenmelidir. Ancak kelime tekrarlarında kelimelerin doğru söylenmesi yeterlidir. Sırası farklı olabilir. Sözel sorular hazırlanırken Türk Dil Kurumunun sözlüklerinden faydalanılmıştır. Verilen cevaplar için doğruluk noktasında tereddüt duyulan konularda TDK’ nın sözlüklerinden faydalanılabilir.
Harften Kelime Bulma: Özel isim (şehir ve kişi isimleri); rakamlar ve aynı kökten üretilmiş isimler dışında söylenen kelimeler kabul edilir. Argo ve benzeri kelimeler; eylem kelimeleri (gel; git vb.) kabul edilmez.
İpe Boncuk Dizme: Boncuklarla ipe dizme sorusunda kart soruyu cevaplayacak oyuncuya 5 saniye gösterilir ve sonra kapatılır. Oyuncunun devamında 30 saniyelik sürede boncukları dizmesi istenir. Burada boncuklar kartta gösterildiği şekilde dizilmelidir.
Hafıza Kartları: Oyun kartları içerisinde 1 tane simge hafıza kartı bulunmaktadır. Bu kart oyun içerisinde herhangi bir oyuncuya gelirse ve oyuncu bu kartı sormak istiyorsa ek bölmede yer alan 16 tane hafıza kartı masaya dizilir ve sıradaki oyuncudan başlamak üzere kartların eşleri bulunmaya çalışılır. Bulunan her bir eşleşme için oyuncu 1 puan ilerler. Oyuncu eşleşmeleri bulamadığında sıradaki oyuncuya el geçer. Oyun masasındaki eşleşmeler bittiğinde sıradaki oyuncuya normal kart destesinden kart seçilerek soru sorulur.
Tekerleme Kartları: Tekerleme kartı sorulacak oyuncuya kart verilir ve kartta yer alan tekerlemeyi eksiksiz söylemesi istenir. Tekerleme kartı masanın üstüne herkesin görebileceği şekilde konulur. Oyuncu hata yapmadan söylemiş olduğu tekerleme için ön görülen puan kadar ilerler.
Resimdeki Hayvan: Hayvan resimlerinin bulunmuş olduğu kartlar oyuncuya
gösterilir ve oyuncunun söz konusu hayvanın ismini doğru söylemesi halinde 1 puan ilerlemesi sağlanır.
Şekil Kopyalama: Oyun içerisinde şekil kopyalama soruları geldiğinde soruyu
cevaplayacak oyuncuya oyun kartı verilir ve şeklin aynısını 30 saniye içerisinde kopyalaması istenir. Oyuncunun şekillerin birleşim yerlerini net bir şekilde belirtmesi ve şeklin tüm hatlarını çizerek sunması gereklidir. Bu şekilde zamanında çizilen şekillerin üzerinde yer alan puan kadar oyuncu ilerler.
Küplerle Desen: Desen kartı ve oyun masasında bulunan 9 küp oyuncuya verilir. Oyuncu kendisine verilen deseni 9 küp arasından seçerek yapmaya çalışır. Verilen desen eksiksiz yapıldığı takdirde üzerinde yer alan puan kadar ilerlenir.
Harf ile Kelime Tamamlama: Harf veya ekler ile kelime tamamlama sorularında kartın aşağısında yer alan cevap kısmı soruyu soran oyuncu tarafından gizlenerek kart soru sorulacak oyuncuya gösterilir ve 30 saniye içerisinde cevaplaması istenir. Sorulan sorular oyunculara bir defa okunmalıdır. Tekrarlarda oyuncu puan kazanamaz. Her soru için 30 saniye olmak üzere zaman sınırlandırması vardır. Oyunculara soru sorulduktan sonra kum saati ters çevrilerek zaman başlatılır.
Oyun Uygulaması
Özel bir huzurevinde 65 yaş ve üzeri 8 yaşlı birey oyunu oynaması için seçilmiştir. Oyun 4 er kişi olmak üzere 2 ayrı gruba uygulanmıştır. Gruplara huzurevinin belirlemiş olduğu etkinlik saatlerinde uzman personelin eşliğinde günde 1-2 saat arası olmak üzere oyun oynatılmıştır. Oyun ile ilgili tanıtım ve oyun kuralları araştırmacılar tarafından kurum uzmanlarına anlatılmış ve örnek bir uygulama araştırmacıların gözleminde uygulanmıştır. Sonrasında belirlenen gruplara haftada 3 gün olmak üzere 10 hafta boyunca günde 1-2 saat arası oyun oynatılmıştır. Verilerin Toplanması ve Analizi Araştırma planı doğrultusunda verileri toplamak amacıyla merkez müdüründen ilgili izin alınmıştır. Araştırmaya katılan örneklem grubuna ölçekler uzmanlar aracılığıyla teker teker 40 dakikalık bir sürede yapılmıştır. Araştırmaya katılanların hepsine çalışmanın gönüllülük ve gizlilik esasına dayalı olduğu ifade edilmiştir. Araştırma için elde edilmiş olan verilerin SPSS 21.0 programı ile analizleri yapılmıştır. Verilerin değerlendirilmesi aşamasında tanımlayıcı istatistik metotlarından (Sayı; Yüzde; Ortalama ve Standart Sapma) kullanılmıştır. Deney ve kontrol gruplarına uygulama öncesinde ve sonrasında elde ettikleri puanların karşılaştırılması amacıyla MannWithney U Testi kullanılmıştır. Deney ve kontrol grubunun ön test ve son test verilerinin karşılaştırılması amacıyla uygulama sonrasında Wilcoxon Eşleştirilmiş Çiftler İşaretlenmiş Sıra Sayıları Testi uygulanmıştır. Elde edilen bulgular %95 güven aralığında; %5 anlamlılık düzeyinde değerlendirmeye alınmıştır. Diğer manidarlık düzeyleri ayrıca belirtilmiş ve bulgular araştırmanın amaçlarına uygun olarak tablolar halinde sunulmuştur.
Bulgular
Bu bölümde araştırma hipotezlerine cevap aramak amacıyla çalışmaya katılan özel huzurevindeki yaşlılardan ölçekler yoluyla toplanıp analiz edilen bulgulara yer verilmiştir. Yaşlılar için oluşturulmuş olan "Sil Baştan" adlı zekâ oyunu uygulamasına geçmeden önce deney ve kontrol grupları arasında yalnızlık; psikolojik iyi oluş ve bilişsel becerileri açısından istatistiksel olarak anlamlı bir farkın olup olmadığını belirlemek için iki grup için oluşturulan ön-test puanları Mann-Whitney U Testi ile analiz edilmiş ve Tablo 2 de sunulmuştur.
Tablo 2 de UCLA Yalnızlık Ölçeği; Warwick-Edinburgh Mental (Psikolojik) İyi Oluş Ölçeği ve Bilişsel Değerlendirme Ölçeği (MOCA) puanlarının deney ve kontrol gruplarının ön-test ortalamaları arasında fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır (z=-0.527; p>0.05; z=-0.371; p>0.05; z=-0.053; p>0.05). "Uygulanan çalışma sonrasında; deney ve kontrol grubu üyelerinin UCLA Yalnızlık Ölçeği; Warwick-Edinburgh Mental (Psikolojik) İyi Oluş Ölçeği ve Bilişsel D