Benlik Saygısı Ne Demektir? Benlik Saygısıyla İlgili Yapılan Çalışmalar
Benlik Kavramı
Alan yazında benlik saygısıyla birlikte benlik kavramının da açıklandığı ve aralarındaki farkı ortaya koymak adına tanımlamalar getirildiği görülmektedir.
Benlik; insanın kendi benliğini algılayış ve kavrayış biçimidir. Kişinin kendini nasıl görüp; nasıl değer biçtiğini anlatır. Kişi kimi alanda kendini yüceltebilir; kimi alanda küçültebilir (Yörükoğlu; 2004; sy.124 ). Kulaksızoğlu’na (2006; sy.78-79) göre; benlik kavramı; bireyin kendini algılamasına ve değerlendirmesine ilişkin geliştirdiği görüşler olarak tanımlanabilir. Bu kavram; birçok farklı açılardan düşünülebilir. Benlik; kişinin kendini nasıl anladığı; yani kendisiyle ilgili farkındalığıdır (Kağıtçıbaşı; 2010;sy.112).
Benlik kavramı (self-concept); bireyin zihinsel ve fiziksel özelliklerinin toplamı ve bireyin sahip olduğu bütün bu özelliklere ilişkin kendini değerlendirmesini ifade etmektedir (Lawrence; 1988). Başka bir tanıma göre; bir kimsenin çeşitli kişilik özelliklerinin kendinde bulunuş derecesi hakkındaki değerlendirmelerinin bütünüdür (Kuzgun; 1983; Akt: Ceylan; 2013 sy.25).
Benlik; Freud’un öncülüğünü yapmış olduğu psikanalitik kuramda; ego kavramı olarak ele alınmaktadır. Benlik; id; ego ve süper egoyu kapsayan bir yapı içerisinde ele alınmaktadır. Bazı kaynaklarda "alt benlik" ifadesinin "id"in karşılığı olarak; "üst benlik ifadesinin de "süper egonun" karşılığı olarak kullanıldığı da görülmektedir. Freud; gerçek dış dünyanın etkisi altında alt benliğin bir parçasının; özel bir gelişme göstererek; dış uyaranları algılayan ve aşırı uyaranlara karşı ruhsal yapıyı koruyan özel bir yapı haline geldiğini ve bu yapının alt benlik ile dış dünya arasında bir arabulucu görevini yüklendiğini ileri sürmüştür ve gelişen bu yapıya ego; diğer bir deyişle benlik adını vermektedir (Geçtan; 2005; sy.44-45).
Benlik ve benlik kavramı tanımlarından yola çıkarsak; benlik saygısı; benliğin duygusal boyutudur. Birey; kim olduğuyla ilgili belirli fikirlere sahip olmasının yanı sıra; kim olduğuyla ilgili belirli duygulara da sahiptir. Böylelikle benlik saygısı bireyin benliği beğenme ve değerli bulma derecesi olarak tanımlanabilmektedir (Kulaksızoğlu; 2006; sy.114).
Benlik kavramı; gelecekteki olaylarda başarının nasıl değerlendirileceğinin öngörücüsü olmaktadır. Öze olan güven yetersiz ya da tam değilse; karşılaşılan yeni durumlardan kaçınma başlamakta ve onlarla karşılaşmaya çekinir bir hal gözlenmektedir. Bunun sonucu olarak da; başarısızlık hissi kaçınılmaz olmaktadır. Kişinin her alandaki toplam duygusal uyumunun en iyi göstergesi olan benlik; iş yaşamındaki başarılardan kişiler arası ilişkilere kadar bireyi etkilemekte; bozabilmekte ve zayıflatabilmektedir (Çelikkol 2008).
Her insanın ulaşmak istediği bir benlik kavramı vardır. Kişi özlediği; kendine yakıştırdığı bu ideal benlik kavramını geliştirmeye çabalar. İdeal ben’e yaklaştıkça mutlu olur. Gerçek benlik ile ideal benlik arasındaki boşluklar söz konusu olunca kişiler psikolojik savunmaya geçerler. Bunun için savunma mekanizmalarını kullanırlar. Ancak; bu davranışlar kendini sık gösteren bir davranış haline gelir ve aşırı derecelere ulaşırsa; sosyal ilişkileri gerçekçi bir zeminde sürdürmeyi engeller ve uyumsuz bir davranış kaynağı haline gelir (Cüceloğlu; 2006; sy.426).
Benlik kuramına göre; insan benlik kavramına uygun biçimde davranır. Benlik davranışın en önemli belirleyicisidir. Benlik kavramı kişinin kendini bildiği andan itibaren çevresi ile lan etkileşimi yoluyla oluşur ve birey çevresini bu oluşan benlik kavramına uydurarak algılar; benlik kavramına uygun yaşantıları özümler. Uygun düşmeyenleri ya yadsır ya da benlik kavramına uyacak şekilde değiştirir (Kuzgun; 1972; Akt: Otacıoğlu 2005;sy 141-150).
Benlik kavramı; kişisel özelliklerin algılanması ve bireyin kendisine yönelik nasıl bir insan olduğu yönündeki düşüncelerinden oluşmakta iken; benlik saygısı; bireyin sahip olduğu benlik kavramına ilişkin değerlendirmelerini içermektedir (Burger; 2006; sy.626).
Benlik Saygısı
Benlik saygısının birçok tanımı yapılmıştır. Benlik saygısı; kişinin kendini değerlendirmesi sonunda ulaştığı benlik kavramını onaylamasından doğan beğeni durumudur. Kişinin kendini beğenmesi; kendi benliğine saygı duyması için üstün niteliklere sahip olması gerekmez. Çünkü benlik saygısı kendini olduğundan aşağı veya üstün görmeksizin kendinden memnun olma durumudur. Kendini değerli; olumlu; beğenilmeye ve sevilmeye değer bulmaktır (Yörükoğlu; 2004; sy.125).
Benlik saygısı kavramına bakıldığında olağan bir kavram değil kişisel olarak değişen bir örüntü olduğu görülmektedir. Bireye göre farklılaşsa da; çevresi tarafından kabul edilme ve bu durumundan gurur duyma; kendini faydalı ve önemli hissetme; bulunduğu ortamda ve yapıda umursanma; kendini etkili ve yeterli hissetme duygularını kapsamaktadır. Benlik kavramı kişiliğin odak noktasıdır. Benlik kuramları ise insancıl yaklaşım; kendini gerçekleştirme kuramları olarak adlandırılabilir (Tuna ve Kayaoğlu; 2013; s.69-70).
Bireyin benlik kavramına yüklediği olumlu-olumsuz duygular onun benlik saygısını oluşturmaktadır. Benliğin duygusal boyutu olan benlik-saygısı; bireyin; kendisinin kim olduğu hakkındaki fikirlere sahip olmasının yanı sıra; kim olduğuyla ilgili duygulara da sahip olmasını içerir. Bireyin benlik kavramını oluşturan her bir “ben” parçasına ilişkin beslediği hoşnutluk; saygı; değer yani genel olarak bireyin kendini değerlendirmesi sonucu oluşturduğu değerlilik; önemlilik ve saygıdeğerlik yargısı “benlik saygısı” olarak nitelendirilmektedir (Arıcak; 1999; sy.20).
Alan yazında “özsaygı” olarak da kavramsallaştırılan benlik saygısı; bireyin benlik imgesi ile ideal benliği arasındaki farkı değerlendirmesidir. Yani; bireyin kendisini nasıl algıladığı ile olmak istediği benliği arasındaki fark bize o bireyin benlik saygısı düzeyini verir. Bu süreçte bireyin bu farkı nasıl değerlendirdiği ve bu farkın onun duygusal dünyasını nasıl etkilediği önemlidir. Benlik imgesi ve ideal benliğin gelişiminde görüleceği gibi; bireyin kendini nasıl gördüğü yani hâlihazırdaki benlik imgesi ile ulaşmayı arzuladığı ideal benliği arasında bir farkın olması kaçınılmazdır ve bu fark normal bir olgu olarak kabul edilmelidir (Pişkin; 2003; Akt: Ceylan; 2013; sy.30).
Benlik saygısı; kişinin kendini değerlendirmesi sonunda ulaştığı benlik kavramını onaylamasından doğan beğeni durumudur. Birey kendini değerlendirirken olumlu bir tutum içindeyse; benlik saygısı yükselmekte; olumsuz bir tutum içindeyse benlik saygısı düşmektedir. Benlik saygısının duygusal; bilişsel; toplumsal ve bedensel öğeleri vardır. Kendini değerli hissetme; yeteneklerini; bilgi ve becerilerini ortaya koyabilme; başarma; beğenilir olma; kabul görme; sevilme; kendi bedensel özelliklerini kabul ve benimseme; benlik saygısının oluşması ve gelişmesinde önde gelen etkenlerdir. "Ben kimim?" sorusunu yanıtlayan bir kişi beceriklilik ve güven duygusu bütünleşmiş; psikolojik olarak uyumlu bir kişilik geliştirmenin yanı sıra bedeni; kişiliği; ahlakı; toplumsal yararı hakkında olumlu algılar geliştirme eğiliminde olabilmektedir (Yörükoğlu; 2004; sy.125).
Rosenberg (1965); benlik saygısını bireyin kendisine karşı; olumlu ve olumsuz tutumu olarak tanımlamıştır. Ona göre benlik saygısı; bireyin kendini değerlendirmesinin bir sonucudur. Bireyin kendine ilişkin değerlendirmeleri sonucunda ulaştığı yargı; benlik saygısının düzeyi için belirleyici olmaktadır. Benlik saygısı; bireyin benlik kavramına ilişkin ulaştığı değerlilik yargısıdır (Akt: Avşaroğlu; 2007; sy.93).
Yavuzer (2003; sy.21)’e göre ise benlik saygısı: bireyin ne olduğu ile ne olmak istediği arasındaki farka ilişkin duygularını gösterir. Benlik saygısı; insanların birer birey olarak; değerleri konusunda ulaştıkları kanıdır. Kendi benlik kavramını beğenmesi; onaylaması ve kendinden hoşnut olmasıdır.
Benlik saygısı tanımlarının genel olarak bilişsel ve duygusal değerlendirici olmak üzere iki ana başlıkta toplanarak kavramsallaştırılmasına karşın; daha ayrıntılı olarak da tanımlanıp kavramsallaştırılabilirler. Benlik saygısı tanımları detaylandırılıp sekiz ana kategoriye sokulabilir. Bunlar; kendini kabul; gerçek deneyimler ile kişisel standartlar arasındaki uyum; sosyal kabul edilme; yeterlik ve sosyal kabul edilme; sosyal karşılaştırma; erken deneyimler ve kalıtım etkisinin sonuçları; sosyokültürel etkilerin sonuçlarıdır (Sedikides ve Spencer; 2007; Akt. Budak; 2009; sy.4).
Benlik saygının yapısı konusunda; bazı yazarlar genel bir duygudan söz ederken; bazıları çok boyutlu bir yaklaşım sergilemişler; fiziksel görünüm; yakın dostluklar; meslekî başarılar gibi unsurları benlik saygısının boyutları içerisinde düşünmüşlerdir. Bununla beraber öz saygının faktör yapısında özellikle iki faktör öne çıkmaktadır: Kapasite veya yeteneklerin değerlendirilmesi ile sosyal kabul açısından kişisel uygunluğun değerlendirilmesidir (Bilgin; 2003; Akt: Ceviz; 2009; sy.31).
Benlik saygısı; kişiliğin önemli bir parçası olarak; bireyin hayatının tüm yönlerini etkileyerek onun davranışlarına yön verebilmektedir. Kişilik gelişiminde önemli bir yer tutan ve birey için önemli olan algı; duygu ve düşüncelerin bir bütünü olan benlik saygısı; bireyin sosyalleşme düzeyinde önemli bir rol oynamaktadır (Hamarta; 2004; Akt:Avşaroğlu; 2007; sy.92).
Anne baba tutumları; bireyin kişilik gelişiminde önemli bir faktördür. Sözleri önemsenmeyen; fikrinin belirtilmesine izin verilmeyen ya da belirttiği zaman sürekli eleştirilen çocuk içine kapanık; güvensiz; huysuz ve saldırgan kişilik yapısına sahip olabilir. Bireyin benlik saygısının yüksek olması için; çocuğun içinde bulunduğu aile bireylerinin özgüveni yüksek; iletişim becerileri gelişmiş; güvenli ve hoşgörülü tepkiler gösteren bir yaklaşım içinde olmaları gerekmektedir ( Aral ve diğ.; 2000; sy.190).
Benlik saygısının gelişmesinde sosyal çevrenin; bireyin içinde bulunduğu toplumun etkisinin büyük olduğu görülmektedir. Toplumsal beklentiler insanları büyük ölçüde etkilemekte; insanlardan cinsiyetlerine; sosyal ekonomik düzeylerine; mesleki kimliklerine; üyesi oldukları aile; okul; arkadaşlık ve iş grupları gibi toplumsal kurumların beklentilerine göre davranmaları istenmektedir. Belli bir role uygun hareket edip etmeme; bireyin kendisini değerli bulma yargısına etki etmektedir (Tufan; 1987; Akt: Kabalcı; 2008; sy.19).
Yavuzer; benlik saygısını olumlu veya olumsuz olarak etkileyebileceğini düşündüğü kişinin meslekleri; eğitim düzeyleri; ekonomik durumları ve birçok değişkenle ilgili çeşitli araştırmalar yapmıştır. Araştırma sonuçları; sosyo-ekonomik ve kültürel seviye; cinsiyet; babanın mesleği ya da anne babanın eğitim düzeyi; anne-babanın ilgisi; akademik başarı; okul yaşamında serbest zaman etkinliklerine katılma; spor yapma; kardeş sayısı ve doğum sırasının benlik saygısı üzerinde etkili olduğunu göstermiştir (Yavuzer 2000.akt. Ceylan; 2013;sy.35).
Benlik saygısı psikolojide oldukça yaygın olarak araştırılmış bir kavramdır ve kişilik özellikleri; davranışsal; bilişsel ve klinik alanlar gibi; psikolojik birçok alanla ilişkisi olduğu bulunmuştur. Bazı araştırmacılar benlik saygısının bileşenleri arasındaki farklılıkları araştırmaya yönelmişken; diğerleri benlik saygısının uyum sağlayan ve kendini korumaya yönelik işlevlerine odaklanmışlardır (Alavi; 2007.; akt: Tunçelli; 2008; sy.23).
Benlik Saygısı Kuramları
“Rosenberg (1986) benlik saygısını; bireyin genel olarak kendisine yönelik olumlu ya da olumsuz tutumu; Coopersmith (1967) benlik saygısını; bireyin kendisine yönelik tutumları için ifade edilen kişisel değerlik yargısı; Bednar ve Wells (1988) benlik saygısını; tüm benlik algısı üzerinde temellenen kişisel değerin sürekli ve duyuşsal bir durumu; Pope ve McHale (1988) benlik saygısını; benlik kavramının bir değerlendirmesi; Cohen (1968) benlik saygısını; bireyin ideal ve gerçek benliği arasındaki uyum derecesi; McKay ve Fanning (1992) benlik saygısını; bireyin kendisini öğrenmelerle; bilişsel programlamayla ve inanç sistemine dayalı olarak yaptığı bir değerlendirme; McMahon (1997) benlik saygısını kendini sevmek; kendine öncelik vermek; kendi ihtiyaçlarını karşılamak ve kendini büyük ölçüde itibarlı bir konuma getirmek olarak tanımlamışlardır.” (Arıcak; 1999 sy.34).
Ericson’un psikososyal gelişim kuramına göre; Dostluk kazanmaya karşı yalnız kalma (20-40 yaş) ödevinde artık kimliğini bulan genç yetişkin bu dönemde başka yetişkinlerle sosyal ilişkiler kurabilir. Kendi kimliğini başka birilerinin kimliği ile birleştirme isteği insanı yakın ilişkiler kurmaya götürür; ancak genç yetişkin kimlik geliştirmemişse başkaları ile ilişkiye girmekten kaçınır ve yalnızlık duyar. Bu durumun uzun sürmesi halinde ise genç yetişkin kendine döner ve soyutlanmışlık hissine kapılır. Bir diğeri ise üretkenliğe karşı duraklama (40-65 yaş) dır. Bu dönem yetişkinlik evresine denk gelir. Yetişkinin aile ve iş yaşamında ki üretkenliği; kendini işe yaramaz hissedip duraklamasını önler. Bireyin kendisi ve yakınları dışında topluma yararlı işler gerçekleştirebilmesine ve kendinden sonraki nesillere rehberlik yapabilmesini kapsar. Bu gerçekleşmezse kişi durağanlık ve kısırlaşma ile karşı karşıya kalır. Ve son olarak benlik bütünlüğüne karşı umutsuzluk dönemi (65 yaş ve sonrası) görülür. İleri yetişkinlik dönemi de olan bu dönemde birey yaptığı yaşam değerlendirmesinde olumlu noktalar görüyorsa umutsuzluğa düşmez; yaşamını boşa geçirmediğini düşünür. Bu insan yaşamının kapanış dönemidir. İleri yetişkinler yaptıkları seçimlerden mutluluk duyarlarsa benlik bütünlüğü duygusu tam tersi durumda ise umutsuzluk duygusu geliştirirler (Palti; 2012; sy.9).
Yetişkinliğin ilk zamanlarında bireyler kendileri ile ilgili birçok karar alır ve bu kalıcı kişiliklerini bulmaya yöneliktir. İş değişimi; evlenme ve çocuk sahibi olma kararları alırlar. Ebeveyn olmanın getirdiklerini üstlenirler. İleriki yaşlarda çocuklar evden ayrılırlar. Orta yaş grubunda iş ve hayattan zevk alamama nedenli orta yaş krizi gelişir. Böyle bir durumda kişi kendini değişime hazırlar. Boşanma ya da ilişkiden ayrılma durumunda da psikoloji etkilenir. 30 yaş ile eski dinç yapı yavaşlar. İç organların performansı azalmaya başlar. Kadınlarda 40-50 yaşlarında menopoz (adetten kesilme) görülür. Bu bedenin (hormonal) değişmesinin dışında psikolojik değişimlerde olmaktadır. Bu durum depresyona kadar gidebilmektedir. İleriki yetişkinlikte fiziksel hastalıklar artar. Araştırmalara göre ileriki yetişkinlik döneminde hayatının kontrolünü eline alan bireyler daha dirençlidir. Yaşlılıkla toplumsal rol ve çevre iletişimi azalır. Emeklilik ile boşluk hissi; ölüm korkusu hayatını tekrar gözden geçirme durumunu doğurur (Tuna ve Kayaoğlu; 2013; sy.59-60).
Rosenberg; benlik saygısını kişinin kendine karşı olumlu ya da olumsuz tavrı olarak ele almaktadır. Kişinin kendini değerlendirmedeki tutumu olumlu ise özsaygısı yüksek; olumsuz bir tutum içinde ise düşük olmaktadır. Birey dış dünyaya uyum sağlamak için; kendine ait bir benlik imajı geliştirmektedir. Bu imaj çevreyle olan etkileşim sonucu geliştiği için; aile ve sosyal ortamın yargılarını; tercihlerini yansıtmaktadır. Rogers; özellikle yaşamın ilk yıllarındaki olumlu saygı ve benlik saygısı gereksinimlerine önem vermiştir. Benlik saygısının gelişmesinde önemli olan; çocuğun olduğu gibi kabul edilmesi ve değeri için herhangi bir koşul olmamasıdır (Torucu; 1990;sy 24).
Morris Rosenberg benlik saygısı ile ilgili yeni bir bakış açısının gelişimine yol açan ve benlik saygısını değer atfetme (worthiness) süreci olarak açıklayan tanımını 1965 yılında ortaya koymuştur. Rosenberg; benlik saygısını bireyin kendi değerine ilişkin duygularına dayalı olarak geliştirilen bir tutum olarak ele almıştır. Bir başka deyişle; bireylerin kendilerine yönelik tutumları benlik saygılarını oluşturmaktadır. Rosenberg’in yaklaşımı benlik saygısının kişilerarası özelliğini vurgulamaktadır çünkü değerlilik ya da değer atfetme kişilerarası düzeyde sosyalleşme süreciyle gerçekleştirilmektedir. İnsanlar kendilerine toplumun önem verdiği değerlere ve değer yargılarına göre değer biçmektedirler bu nedenle benlik saygısının gelişim sürecinde sosyal öğrenme oldukça önemlidir. Rosenberg 1960’lı yıllarda yaptığı çalışmayla benlik saygısını belirleyen sosyal faktörlerin yanı sıra benlik saygısının sosyal davranışlar ve tutumlar üzerindeki etkisini de incelemiştir (Mruk; 2006; sy.69).
Maslow; kişinin en yüksek seviye olan kendini gerçekleştirme seviyesine ulaşması için; benlik saygısının da dahil olduğu daha öncelikli ve baskılayıcı ihtiyaçların karşılanması gerektiğini söylemiştir (Maslow; 1968.; akt: Tunçelli; 2008; sy22).
Mead; benliğin gelişiminde; bireyin içinde bulunduğu sosyal grup ile bütünleşme sürecini vurgulamıştır. Bireyin; başkasının gözünde kendini görmesi için ilişkiye girmesi gerekir. Kişinin yaşantısında anahtar rolü oynayan belirli insanlar benlik saygısının oluşumunu etkilemektedir. Kişi kendisi için önemli olan insanların fikir; davranış ve tutumlarını değerlendirmektedir. Böylece; kendi dünyasındaki diğer önemli insanların; onun hakkındaki ifade ettiklerinden kendine yönelik bir tutum geliştirmektedir. Eğer; birey için önemli olan kişiler; onu değerli buluyor; ona saygı duyuyorlarsa; kişi kendini değerli bulunmaktadır ( Bednar; Wells ve Peterson; 1991;akt. Koçak; 2008; sy.27).
Bowlby (1973); erken dönemde kurulan bağlanma ilişkisinin; benlik saygısının oluşumunda temel teşkil ettiğini belirtmiştir. Kendine güven ve benlik saygısının çocukluk yıllarımızda ebeveyn tarafından kabul görüş ile yakından ilişkilidir. Anne ya da bakım veren kişi tarafından sergilenen tutumlar bireyin güven gelişiminin zemini oluşturmaktadır (Akt: Akça; 2012;sy.10).
Adler’e göre benlik saygısı; aşağılık duygusundan üstünlük duygusuna geçişi temsil etmektedir. O; benlik saygısının gelişiminde organ eksikliği; çeşitli hastalıklar; aile içindeki durum; doğum sırası; sosyal ilişkilerde reddedilme gibi olayların etkili olduğunu belirtmiştir. Sullivan’a göre benlik saygısının temelinde kişiler arası ilişkiler yer almaktadır. Fromm’a göre kişinin kendisini kabul eden; ona saygı ve ilgi duyan; kendini ifade etme özgürlüğü ve bağımsızlık tanıyan sosyal bir çevrenin içinde bulunması benlik saygısının oluşması için gereklidir (Kimter; 2008; Akt: Ceviz; 2009;sy.30).
Klasik psikanalitik kuramda benlik saygısı gelişimi süperego gelişimi ile yakından ilgilidir. Süperego geliştikçe benlik saygısının içerden düzenlenmesi görevini üzerine alır. Artık kendinden hoşnut olmanın tek koşulu sevilmiş olma duygusu değildir. Şimdi doğru olanı yapmış olma duygusu da gereklidir. Süperego tarafından cezalandırılma son derece acı verici bir benlik saygısı azalması olarak hissedilir. Ego; süperegoya karsı suçluluk duyduğunda da bunlar hissedilir. Her suçluluk duygusu benlik saygısını zayıflatır. İdeallerin gerçekleşmesini ise güçlendirir (Kurşun; 1998; sy.9).
İnsancı yaklaşım ise benlik saygısını temel ihtiyaçlardan birisi olarak değerlendirmekte; gelişim sürecinde ve davranışların şekillenmesindeki önemini vurgulamaktadır. Rogers benlik saygısını sağlıklı ve etkili yaşam ve davranışların göstergesi olan kendini kabul ile ilişkilendirmektedir. Gelişim sürecinde koşulsuz olarak kabul edilmeyen bireyler kendilerine olan saygılarını başkaları tarafından onaylanmalarına bağlamakta; bu nedenle gelişimleri de sekteye uğramaktadır (Mruk; 2006; sy.75).
Eric Fromm; giderek artan bireyselleşme sürecinin ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan benlik yapısının sınırlarının önemli ölçüde; toplumun sağladığı koşullar doğrultusunda geliştiğini; baskıcı ve otoriter tutumların; bireyin benliğini yeterince geliştirmesini engellediğini; benlik gücü yeterince gelişmeyen bireyin ise yalnız ve çaresiz kaldığını savunmaktadır (Geçtan; 2005; sy.45).
Sullivan’a göre benlik tümü ile yaşanan olayların ve kişinin başkaları tarafından kendisine yansıtılmış değerlendirmelerin sonucunda oluşur. Yasamın başlangıcında kaygı anneden çocuğa geçer. Daha sonraki yıllarda ise; bireyin güvenliği tehlikeye girdiği zaman ortaya çıkan bir duygudur. Kişi anksiyeteyi azaltmak için ya da ondan kaçınmak amacı ile türlü önlemler alır; davranışlarını denetler. Bu koruyucu önlemler bazı davranış biçimlerini onaylayan; bazı davranış biçimlerini yasaklayan “benlik sistemi”ni oluşturur. Bir başka deyişle; benlik sistemi deneyimlerden oluşan; onay elde etmek; kaygı yaratacak durumlardan uzak kalmak amacı ile kişide örgütlenen yaşantılardan oluşur. Kaygı; bireyin kendisi ya da başkalarınca itildiği; aşağılandığı veya öyle olacağını umduğu sırada ortaya çıkan kişilerarası fenomendir. Kaygıyı yaratan ise; özsaygının yitirilmesi durumudur. Birey sürekli olarak özsaygı yitimine karsı kendini korumak durumundadır. Böylelikle kaygıdan kurtulabilir (Akt. Kuyucu; 2007; sy.61-62).
Benlik saygısına ilişkin bir diğer yaklaşım ise bilişsel yaklaşımdır. Bilişsel yaklaşım insan davranışlarını ve gelişimini insanların deneyimlerine bağlı olarak kavram oluşturmaları; bu kavramları hiyerarşik bir düzen içerisinde bilişsel sistemlerine yerleştirerek temsil etmeleri ile açıklamaktadır. Epstein’ın Bilişsel Yaşantısal Benlik Kuramı da insanların başkaları ve kendileri ile ilgili yaşantı ve bilgilerini bütünleştirerek gerçekliğe ilişkin kendi kişisel kuramlarını oluşturduğunu belirtmektedir. Bireylerin kim olduklarına ilişkin bilgileri de içeren kişisel kuramlar bireylerin ihtiyaçlarını fark edip karşılamasını sağladığı için bireylerin gelişimlerini mümkün kılmaktadır. Bu yaklaşıma göre bireylerin benlik saygısı bireylerin kendileri; başkaları ve genel olarak dünya ile ilgili oluşturdukları kişisel kuramlarına göre şekillenmektedir (Mruk; 2006; sy.82-83).
Yüksek ve Düşük Benlik Saygısı
Yüksek benlik saygısı; bireyin kendi ile ilgili yaptığı bütün olumlu değerlendirmeyi içerir. Birey olumlu yönde ilerleyip olumlu kişilik özellikleri gösterir. Başarı için çaba gösterme durumu esastır. İnisiyatifli iletişim kurma; yaşamının amacını çözme; depresyona karşı direnç özellikleri gösterirler ve toplumda kabul görürler. Diğer taraftan düşük benlik saygısı; ise yüksek benlik saygısının zıt durumudur. Birey kendini değerlendirirken olumsuz özelliklerini odağa alarak değerlendirir. Bunları telafi için olumsuz kişilik özellikleri sergiler. Sinirli; güvensiz ve sorunlu birey olma yatkınlıkları fazladır (Palti; 2012; sy.10-11).
Benlik saygısı konusunda önde gelen isimlerden olan Coopersmith (1967); benlik saygısını; kişiliğin önemli bir boyutu ve olumlu bir kişilik özelliği olarak kabul ederken; bireyin kendini yetenekli; önemli; başarılı ve değerli olarak algılama derecesi şeklinde tanımlamaktadır. Benlik saygısı bireyin kendine özgü olarak yaptığı; benimsediği ve devam ettiği değerlendirmesi; bireyin kendisini değerli hissetmesi konusunda kişisel yargısıdır. Ona göre benlik saygısı; kimlik değerlendirmesini; savunma mekanizmalarını ve bunların değişik görünümlerini içeren; kişinin davranışlarını belirleyen kendiyle ilgili değerlendirmelerdir ve oldukça karmaşık bir yapıya sahiptir. Bireyin benlik saygısı onun kişilik özelliklerinden etkilenmektedir (Coopersmith; 1969; Akt: Kabalcı; 2008; sy.24).
Düşük benlik saygısının varlığı; bireylerin kendilerini değersiz ve yetersiz görmelerine; olaylarla basa çıkma güçlerinin olmadığını düşünmelerine; çevreden çabuk etkilenmelerine; inanç ve tutumlarını çabuk değiştirmelerine neden olabilmektedir. Düşük benlik değerine sahip bireyler; günlük yasamda karşılaştıkları streslerle basa çıkmada güçlük çekmekte ve duygularını kontrol etmekten uzak gözükmektedirler. Kendilerine ve çevrelerindeki kişilere güven duyamamakta; insan ilişkilerinde yetersizlik göstermekte; incinme kaygısıyla yakın ilişkiye girememekte; sevgi ve dostluk ilişkilerinden kaçınmaktadırlar. Ayrıca yetersiz benlik saygısının aşırı katı bir bakış açısına; otorite bağımlılığına; içe kapanık ve pasif davranışlara; psikosomatik hastalıklara; depresyona; saldırgan davranışlara ve suç islemeye eğilimli bir kişilik yapısına yol açabildiği araştırmalar tarafından ortaya konulmaktadır (Torucu; 1990; s.5).
Kendilik (benlik) algısı yüksek olan bir bireyin benlik saygısı da yüksektir çünkü benlik algısı ile benlik saygısı arasında doğrudan bir bağlantı vardır. Kendileri hakkında yoğun sosyal baskı ve kaygı hissetmemeleri benlik saygılarının güçlü olmasını sağlar. Bireylere küçük yaşlarda veya yaşları ilerledikçe uygulanan zorlama ve baskı kendilik algılarını negatife çevirir. Bireyin kendilik algısının yüksekliği bireyin kontrolünün kendinde olması ya da bir başkasında olması ile bağlantılıdır. Kontrolü kendinde barındıran bireyin kendine olan güveni artar. Yaptığı şeylerde kendine güven duyar ve yaptıklarının sorumluluğunu almakta tereddüt etmez. Kontrolü dıştan gelen bireyin yaptığı hareketler dış talimatlarla olacağından kişi kendini sıkıştırılmış ve baskılanmış hisseder. Buna göre olumlu bir kendilik algısına sahip olan birey kendini gerçekleştirmekle kalmaz; yetkin olduğuna inanır ve benlik saygısı da yükselir (Tutar ve diğerleri; 2009; s.491-495).
Yüksek benlik saygısına sahip olan bir birey kendini olduğu gibi görür. Gördüğü gibi kabullenir ve kendine güvenir; kendini değerli; saygıya ve kabul edilmeye değer hisseder ve yaşamdaki sorunlarla başa çıkabileceğine güvenir. Kendisi ve yetenekleri hakkında olumlu ve gerçekçi bir yaklaşıma sahiptir. Olaylar kötü gittiğinde; kendisini hatalarıyla birlikte kabullenebilir ve kendisini değerli hisseder. Kendi kontrol duygusunu hisseder ve başarısızlığa uğradığında daha iyisini yapmak için motive olur. Değişiklik yapmaya ve daha fazla çalışmaya ihtiyaç duyduğunun farkına vararak; hatalarını kabul eder ve başkalarını suçlamaktan kaçınır. Olumlu bir ruh haline sahip olan bireyin kişisel mutluluğunun kaynaklarından biri ve belki de en önemlisi benlik saygısıdır (Yavuzer; 2003;sy.20).
Düşük benlik saygısına sahip bireyler kendilerini değersiz ve yetersiz olarak algılamaktadırlar. Olaylarla başa çıkma güçlerinin olmadığını düşünmekte; çevreden çabuk etkilenerek; inanç ve tutumlarını kolaylıkla değiştirebilmektedirler. Günlük hayatta karşılaştıkları stresle başa çıkmada zorlanırlar ve bu olumsuz duygularını kontrol edemezler. Kendilerine ve çevrelerindeki kişilere güvenmekte zorlanmakta; insan ilişkilerinde yetersizlik gösterirken incinme kaygısıyla yakın ilişkilere girmekten kaçınmaktadırlar (Coopersmith; 1967 Akt: Kabalcı; 2008; sy.21).
Coopersmith (1967); benlik saygısının gelişiminde dört temel etkenden söz etmektedir:
• Bireyin yaşamında önemli bir yere sahip olan diğer insanlardan gördüğü ilgili; kabul edici ve saygılı etkileşimin düzeyi bu konudaki temel etkenlerden biridir.
• Bireyin başarıları; içinde bulunduğu pozisyon ve sahip olduğu statü de bir başka etkendir. Bireyin başarıları; onun toplum içinde fark edilmesini ve statü kazanmasını sağlar; bu benlik saygısı için somut bir temel oluşturur.
• Bireyin; başkaları tarafından kendisi için konulan ve kendi istediği amaçlara ulaşmış olması gerekir. Bu bakımdan; kişinin başarılarını ve gücünü kendi ölçütleri açısından değerlendirmesi benlik saygısının gelişmesiyle ilgili bir temel etken oluşturur.
• Bireyin başkaları tarafından kendisi için yapılan değerlendirmelere nasıl karşılık verdiği de bir başka etken olarak gösterilmektedir.
Coopersmith (1967) ’e göre bir çocuğun yüksek benlik saygısına sahip olarak yetişmesi; çocuğun ana babası tarafından kabul edilmesi; kendisine tutarlı ve iyi tanımlanmış özgürlük sınırlarının uygulanması ve insiyatif kullanma olanağı sağlanmasıyla mümkündür. Coopersmith’e göre çocuklar iyi ya da kötü; aptal ya da akıllı olma kaygısıyla doğmaz; bunu zamanla geliştirirler. Çoğunlukla çevrelerinde önemli gördükleri kişilerin davranışlarına dayanarak kendileriyle ilgili bir imaj geliştirirler. Bu imaj onların benlik saygılarını oluşturur (Akt: Kabalcı; 2008; sy.20).
Erikson; düşük benlik saygılı insanların dengesiz bir benlik kavramına sahip olduklarını; diğerlerine göre kendilerini daha yalnız hissettiklerini; daha hassas; eleştirilere karşı daha kırılgan olma eğiliminde olduklarını; aldıkları görevde düşük performans gösterdiklerinde bundan rahatsızlık duydukları ve kişisel hatalar veya yetersizliklerini fark ettiklerinde tedirgin olduklarını belirtmiştir. King’e göre ise; düşük benlik saygılı genç; evlilik öncesi cinsel ilişkiler ve erken yaşta gebeliklere daha eğilimlidir. Düşük benlik saygılı bireylerin; sosyal etkilere karşı yüksek benlik saygılı bireylerden daha dayanıksız olma eğiliminde oldukları gözlenmiştir. Bu nedenlerden dolayı; Hayes ve Fors; düşük benlik saygısının sağlıksız davranışın benimsenmesi için bir hızlandırıcı faktör olabildiğini ileri sürmüşlerdir (Cevher ve Buluş; 2007; sy.59).
Benlik saygıları düşük olan bireyler; kendilerini pek önemli olmayan; sevilebilir özellikten yoksun; kendilerine güvenemeyen kişiler olarak görme eğilimindedirler; yeteneklerinden kuşku duyar ve kendileri hakkında gerçekçi olmayan beklentileri vardır. Kendi değerleri hakkındaki fikirleri; diğer insanların görüşlerinden fazlasıyla etkilenir ve kendisini acımasızca eleştirir. Bu kişiler hedef belirlemede ve problem çözmede güçlük çekebilmektedirler. Bir insan ne kadar benlik tasarımına uygun davranabilirse; kendini o kadar rahat hisseder; ideal benliğine ne kadar ters düşen yaşantıların etkisinde kalırsa; o kadar huzuru kaçar ve kaygılanır (Aydoğan; 2008;sy.26).
Benlik saygısının yüksek olması; genel olarak kişinin ilişkilerini etkileyen; kişinin kendisine ve diğer kişilere karşı daha güvenli olmasını sağlayan; kişilerarası ilişkilerinde daha sağlıklı ve doyurucu ilişkiler yaşamasını etkileyen bir özelliktir (Gün; 2006;sy.6). Düşük benlik saygısına sahip kişilerde kendinden hoşnutsuzluk ve kendine güvensizlik görülmektedir. Bu kişilerin yapay bir olumlu benlik tutumu sergiledikleri ya da reddedilecek kişilerde iletişim kurmaktan korktukları için kendilerine döndükleri görülmektedir. Düşük benlik saygısına sahip kişilerde kendine güven eksiktir; kendilerini beğenmekte zorluk çekerler; diğerlerine bağımlı ve utangaç olma eğilimlerindedir (Taysi; 2000; sy.15).
Diğer taraftan; Campbell ve Lavallee (1993) düşük ve yüksek benlik saygısına sahip olan bireylerin özelliklerini şu şekilde tanımlamışlardır:
• Yüksek benlik saygısına sahip olan bireyler; kendilerini daha iyi ve olumlu tanımlarken; düşük benlik saygısına sahip bireyler; kendilerini daha olumsuz tanımlama eğilimindedirler.
• Yüksek benlik saygısına sahip kişilerin kendilerine olan inançları ve güvenleri;düşük benlik saygısına sahip kişilerden içsel olarak daha tutarlıdır ( Arıcak; 1999; Akt:Yılmaz; 2011;sy.55).
Andre ve Lelord (2002) ise benlik saygısı düzeyi düşük ve yüksek olan bireylerin
özelliklerini şöyle sıralamaktadır:
•Benlik saygısı düşük olan bireyler; kendilerini tanımakta güçlük çekmektedir ve kendileri hakkındaki konuşmaları belirsiz; çelişkili; istikrarsız ve koşullara bağlı olarak değişkendir. Benlik saygısı yüksek olan bireyler ise kendileri hakkında net düşüncelere sahiptir; kendileri hakkında kesin; kararlı ve olumlu yargılar benimsemektedirler.
•Benlik saygısı düşük bireyler önemli kararlar vermede zorluklar yaşamaktadır.
Çoğunlukla tercihlerinin sonuçlarını kestirememekte; çevreden kolaylıkla etkilenmekte ve herhangi bir zorluk karşısında kararlarından çabucak vazgeçmektedirler. Aksine benlik saygısı yüksek bireyler karar alma sürecinde kendi düşüncelerini temel alarak etkin bir rol oynamakta ve zorluklar karşısında direnç gösterebilmektedir.
•Benlik saygısı düşük bireyler başarısızlıklardan kolaylıkla etkilenmekte ve hemen duygusal tepkiler vermektedir. Başarısızlık durumunda kendilerini en başarılı kişilerle karşılaştırarak kendileri hakkında olumsuz duygulara kapılmakta ve başarısızlıkları konusunda eleştirilmekten rahatsız olarak kendilerini haklı çıkarmaya çalışmaktadırlar. Benlik saygısı yüksek bireyler ise bir başarısızlık durumunda başka insanların da başarısızlık yaşayabileceğini göz önünde bulundurarak; eleştirilerden rahatsızlık duymamakta ve kendilerini haklı çıkarmaya çalışmamaktadırlar.
•Benlik saygısı düşük bireyler başarısız olmaktan korkmakta; risk almaktan kaçınmakta; yeni deneyimlerden uzan durmakta ve rahatlamak için kendilerinden aşağı olanlara bakmaktadırlar. Benlik saygısı yüksek bireyler ise başarılı olmayı istemekte; yeni deneyimlere ilgi duymakta; risk almaktan kaçınmamakta ve kendilerinden üstün kişileri örnek alarak kendi sınırlarını genişletmeye çalışmaktadırlar (Asıcı; 2013; Akt: Ceylan; 2013; sy.30-31).
Rosenberg (1965); yüksek
Alan yazında benlik saygısıyla birlikte benlik kavramının da açıklandığı ve aralarındaki farkı ortaya koymak adına tanımlamalar getirildiği görülmektedir.
Benlik; insanın kendi benliğini algılayış ve kavrayış biçimidir. Kişinin kendini nasıl görüp; nasıl değer biçtiğini anlatır. Kişi kimi alanda kendini yüceltebilir; kimi alanda küçültebilir (Yörükoğlu; 2004; sy.124 ). Kulaksızoğlu’na (2006; sy.78-79) göre; benlik kavramı; bireyin kendini algılamasına ve değerlendirmesine ilişkin geliştirdiği görüşler olarak tanımlanabilir. Bu kavram; birçok farklı açılardan düşünülebilir. Benlik; kişinin kendini nasıl anladığı; yani kendisiyle ilgili farkındalığıdır (Kağıtçıbaşı; 2010;sy.112).
Benlik kavramı (self-concept); bireyin zihinsel ve fiziksel özelliklerinin toplamı ve bireyin sahip olduğu bütün bu özelliklere ilişkin kendini değerlendirmesini ifade etmektedir (Lawrence; 1988). Başka bir tanıma göre; bir kimsenin çeşitli kişilik özelliklerinin kendinde bulunuş derecesi hakkındaki değerlendirmelerinin bütünüdür (Kuzgun; 1983; Akt: Ceylan; 2013 sy.25).
Benlik; Freud’un öncülüğünü yapmış olduğu psikanalitik kuramda; ego kavramı olarak ele alınmaktadır. Benlik; id; ego ve süper egoyu kapsayan bir yapı içerisinde ele alınmaktadır. Bazı kaynaklarda "alt benlik" ifadesinin "id"in karşılığı olarak; "üst benlik ifadesinin de "süper egonun" karşılığı olarak kullanıldığı da görülmektedir. Freud; gerçek dış dünyanın etkisi altında alt benliğin bir parçasının; özel bir gelişme göstererek; dış uyaranları algılayan ve aşırı uyaranlara karşı ruhsal yapıyı koruyan özel bir yapı haline geldiğini ve bu yapının alt benlik ile dış dünya arasında bir arabulucu görevini yüklendiğini ileri sürmüştür ve gelişen bu yapıya ego; diğer bir deyişle benlik adını vermektedir (Geçtan; 2005; sy.44-45).
Benlik ve benlik kavramı tanımlarından yola çıkarsak; benlik saygısı; benliğin duygusal boyutudur. Birey; kim olduğuyla ilgili belirli fikirlere sahip olmasının yanı sıra; kim olduğuyla ilgili belirli duygulara da sahiptir. Böylelikle benlik saygısı bireyin benliği beğenme ve değerli bulma derecesi olarak tanımlanabilmektedir (Kulaksızoğlu; 2006; sy.114).
Benlik kavramı; gelecekteki olaylarda başarının nasıl değerlendirileceğinin öngörücüsü olmaktadır. Öze olan güven yetersiz ya da tam değilse; karşılaşılan yeni durumlardan kaçınma başlamakta ve onlarla karşılaşmaya çekinir bir hal gözlenmektedir. Bunun sonucu olarak da; başarısızlık hissi kaçınılmaz olmaktadır. Kişinin her alandaki toplam duygusal uyumunun en iyi göstergesi olan benlik; iş yaşamındaki başarılardan kişiler arası ilişkilere kadar bireyi etkilemekte; bozabilmekte ve zayıflatabilmektedir (Çelikkol 2008).
Her insanın ulaşmak istediği bir benlik kavramı vardır. Kişi özlediği; kendine yakıştırdığı bu ideal benlik kavramını geliştirmeye çabalar. İdeal ben’e yaklaştıkça mutlu olur. Gerçek benlik ile ideal benlik arasındaki boşluklar söz konusu olunca kişiler psikolojik savunmaya geçerler. Bunun için savunma mekanizmalarını kullanırlar. Ancak; bu davranışlar kendini sık gösteren bir davranış haline gelir ve aşırı derecelere ulaşırsa; sosyal ilişkileri gerçekçi bir zeminde sürdürmeyi engeller ve uyumsuz bir davranış kaynağı haline gelir (Cüceloğlu; 2006; sy.426).
Benlik kuramına göre; insan benlik kavramına uygun biçimde davranır. Benlik davranışın en önemli belirleyicisidir. Benlik kavramı kişinin kendini bildiği andan itibaren çevresi ile lan etkileşimi yoluyla oluşur ve birey çevresini bu oluşan benlik kavramına uydurarak algılar; benlik kavramına uygun yaşantıları özümler. Uygun düşmeyenleri ya yadsır ya da benlik kavramına uyacak şekilde değiştirir (Kuzgun; 1972; Akt: Otacıoğlu 2005;sy 141-150).
Benlik kavramı; kişisel özelliklerin algılanması ve bireyin kendisine yönelik nasıl bir insan olduğu yönündeki düşüncelerinden oluşmakta iken; benlik saygısı; bireyin sahip olduğu benlik kavramına ilişkin değerlendirmelerini içermektedir (Burger; 2006; sy.626).
Benlik Saygısı
Benlik saygısının birçok tanımı yapılmıştır. Benlik saygısı; kişinin kendini değerlendirmesi sonunda ulaştığı benlik kavramını onaylamasından doğan beğeni durumudur. Kişinin kendini beğenmesi; kendi benliğine saygı duyması için üstün niteliklere sahip olması gerekmez. Çünkü benlik saygısı kendini olduğundan aşağı veya üstün görmeksizin kendinden memnun olma durumudur. Kendini değerli; olumlu; beğenilmeye ve sevilmeye değer bulmaktır (Yörükoğlu; 2004; sy.125).
Benlik saygısı kavramına bakıldığında olağan bir kavram değil kişisel olarak değişen bir örüntü olduğu görülmektedir. Bireye göre farklılaşsa da; çevresi tarafından kabul edilme ve bu durumundan gurur duyma; kendini faydalı ve önemli hissetme; bulunduğu ortamda ve yapıda umursanma; kendini etkili ve yeterli hissetme duygularını kapsamaktadır. Benlik kavramı kişiliğin odak noktasıdır. Benlik kuramları ise insancıl yaklaşım; kendini gerçekleştirme kuramları olarak adlandırılabilir (Tuna ve Kayaoğlu; 2013; s.69-70).
Bireyin benlik kavramına yüklediği olumlu-olumsuz duygular onun benlik saygısını oluşturmaktadır. Benliğin duygusal boyutu olan benlik-saygısı; bireyin; kendisinin kim olduğu hakkındaki fikirlere sahip olmasının yanı sıra; kim olduğuyla ilgili duygulara da sahip olmasını içerir. Bireyin benlik kavramını oluşturan her bir “ben” parçasına ilişkin beslediği hoşnutluk; saygı; değer yani genel olarak bireyin kendini değerlendirmesi sonucu oluşturduğu değerlilik; önemlilik ve saygıdeğerlik yargısı “benlik saygısı” olarak nitelendirilmektedir (Arıcak; 1999; sy.20).
Alan yazında “özsaygı” olarak da kavramsallaştırılan benlik saygısı; bireyin benlik imgesi ile ideal benliği arasındaki farkı değerlendirmesidir. Yani; bireyin kendisini nasıl algıladığı ile olmak istediği benliği arasındaki fark bize o bireyin benlik saygısı düzeyini verir. Bu süreçte bireyin bu farkı nasıl değerlendirdiği ve bu farkın onun duygusal dünyasını nasıl etkilediği önemlidir. Benlik imgesi ve ideal benliğin gelişiminde görüleceği gibi; bireyin kendini nasıl gördüğü yani hâlihazırdaki benlik imgesi ile ulaşmayı arzuladığı ideal benliği arasında bir farkın olması kaçınılmazdır ve bu fark normal bir olgu olarak kabul edilmelidir (Pişkin; 2003; Akt: Ceylan; 2013; sy.30).
Benlik saygısı; kişinin kendini değerlendirmesi sonunda ulaştığı benlik kavramını onaylamasından doğan beğeni durumudur. Birey kendini değerlendirirken olumlu bir tutum içindeyse; benlik saygısı yükselmekte; olumsuz bir tutum içindeyse benlik saygısı düşmektedir. Benlik saygısının duygusal; bilişsel; toplumsal ve bedensel öğeleri vardır. Kendini değerli hissetme; yeteneklerini; bilgi ve becerilerini ortaya koyabilme; başarma; beğenilir olma; kabul görme; sevilme; kendi bedensel özelliklerini kabul ve benimseme; benlik saygısının oluşması ve gelişmesinde önde gelen etkenlerdir. "Ben kimim?" sorusunu yanıtlayan bir kişi beceriklilik ve güven duygusu bütünleşmiş; psikolojik olarak uyumlu bir kişilik geliştirmenin yanı sıra bedeni; kişiliği; ahlakı; toplumsal yararı hakkında olumlu algılar geliştirme eğiliminde olabilmektedir (Yörükoğlu; 2004; sy.125).
Rosenberg (1965); benlik saygısını bireyin kendisine karşı; olumlu ve olumsuz tutumu olarak tanımlamıştır. Ona göre benlik saygısı; bireyin kendini değerlendirmesinin bir sonucudur. Bireyin kendine ilişkin değerlendirmeleri sonucunda ulaştığı yargı; benlik saygısının düzeyi için belirleyici olmaktadır. Benlik saygısı; bireyin benlik kavramına ilişkin ulaştığı değerlilik yargısıdır (Akt: Avşaroğlu; 2007; sy.93).
Yavuzer (2003; sy.21)’e göre ise benlik saygısı: bireyin ne olduğu ile ne olmak istediği arasındaki farka ilişkin duygularını gösterir. Benlik saygısı; insanların birer birey olarak; değerleri konusunda ulaştıkları kanıdır. Kendi benlik kavramını beğenmesi; onaylaması ve kendinden hoşnut olmasıdır.
Benlik saygısı tanımlarının genel olarak bilişsel ve duygusal değerlendirici olmak üzere iki ana başlıkta toplanarak kavramsallaştırılmasına karşın; daha ayrıntılı olarak da tanımlanıp kavramsallaştırılabilirler. Benlik saygısı tanımları detaylandırılıp sekiz ana kategoriye sokulabilir. Bunlar; kendini kabul; gerçek deneyimler ile kişisel standartlar arasındaki uyum; sosyal kabul edilme; yeterlik ve sosyal kabul edilme; sosyal karşılaştırma; erken deneyimler ve kalıtım etkisinin sonuçları; sosyokültürel etkilerin sonuçlarıdır (Sedikides ve Spencer; 2007; Akt. Budak; 2009; sy.4).
Benlik saygının yapısı konusunda; bazı yazarlar genel bir duygudan söz ederken; bazıları çok boyutlu bir yaklaşım sergilemişler; fiziksel görünüm; yakın dostluklar; meslekî başarılar gibi unsurları benlik saygısının boyutları içerisinde düşünmüşlerdir. Bununla beraber öz saygının faktör yapısında özellikle iki faktör öne çıkmaktadır: Kapasite veya yeteneklerin değerlendirilmesi ile sosyal kabul açısından kişisel uygunluğun değerlendirilmesidir (Bilgin; 2003; Akt: Ceviz; 2009; sy.31).
Benlik saygısı; kişiliğin önemli bir parçası olarak; bireyin hayatının tüm yönlerini etkileyerek onun davranışlarına yön verebilmektedir. Kişilik gelişiminde önemli bir yer tutan ve birey için önemli olan algı; duygu ve düşüncelerin bir bütünü olan benlik saygısı; bireyin sosyalleşme düzeyinde önemli bir rol oynamaktadır (Hamarta; 2004; Akt:Avşaroğlu; 2007; sy.92).
Anne baba tutumları; bireyin kişilik gelişiminde önemli bir faktördür. Sözleri önemsenmeyen; fikrinin belirtilmesine izin verilmeyen ya da belirttiği zaman sürekli eleştirilen çocuk içine kapanık; güvensiz; huysuz ve saldırgan kişilik yapısına sahip olabilir. Bireyin benlik saygısının yüksek olması için; çocuğun içinde bulunduğu aile bireylerinin özgüveni yüksek; iletişim becerileri gelişmiş; güvenli ve hoşgörülü tepkiler gösteren bir yaklaşım içinde olmaları gerekmektedir ( Aral ve diğ.; 2000; sy.190).
Benlik saygısının gelişmesinde sosyal çevrenin; bireyin içinde bulunduğu toplumun etkisinin büyük olduğu görülmektedir. Toplumsal beklentiler insanları büyük ölçüde etkilemekte; insanlardan cinsiyetlerine; sosyal ekonomik düzeylerine; mesleki kimliklerine; üyesi oldukları aile; okul; arkadaşlık ve iş grupları gibi toplumsal kurumların beklentilerine göre davranmaları istenmektedir. Belli bir role uygun hareket edip etmeme; bireyin kendisini değerli bulma yargısına etki etmektedir (Tufan; 1987; Akt: Kabalcı; 2008; sy.19).
Yavuzer; benlik saygısını olumlu veya olumsuz olarak etkileyebileceğini düşündüğü kişinin meslekleri; eğitim düzeyleri; ekonomik durumları ve birçok değişkenle ilgili çeşitli araştırmalar yapmıştır. Araştırma sonuçları; sosyo-ekonomik ve kültürel seviye; cinsiyet; babanın mesleği ya da anne babanın eğitim düzeyi; anne-babanın ilgisi; akademik başarı; okul yaşamında serbest zaman etkinliklerine katılma; spor yapma; kardeş sayısı ve doğum sırasının benlik saygısı üzerinde etkili olduğunu göstermiştir (Yavuzer 2000.akt. Ceylan; 2013;sy.35).
Benlik saygısı psikolojide oldukça yaygın olarak araştırılmış bir kavramdır ve kişilik özellikleri; davranışsal; bilişsel ve klinik alanlar gibi; psikolojik birçok alanla ilişkisi olduğu bulunmuştur. Bazı araştırmacılar benlik saygısının bileşenleri arasındaki farklılıkları araştırmaya yönelmişken; diğerleri benlik saygısının uyum sağlayan ve kendini korumaya yönelik işlevlerine odaklanmışlardır (Alavi; 2007.; akt: Tunçelli; 2008; sy.23).
Benlik Saygısı Kuramları
“Rosenberg (1986) benlik saygısını; bireyin genel olarak kendisine yönelik olumlu ya da olumsuz tutumu; Coopersmith (1967) benlik saygısını; bireyin kendisine yönelik tutumları için ifade edilen kişisel değerlik yargısı; Bednar ve Wells (1988) benlik saygısını; tüm benlik algısı üzerinde temellenen kişisel değerin sürekli ve duyuşsal bir durumu; Pope ve McHale (1988) benlik saygısını; benlik kavramının bir değerlendirmesi; Cohen (1968) benlik saygısını; bireyin ideal ve gerçek benliği arasındaki uyum derecesi; McKay ve Fanning (1992) benlik saygısını; bireyin kendisini öğrenmelerle; bilişsel programlamayla ve inanç sistemine dayalı olarak yaptığı bir değerlendirme; McMahon (1997) benlik saygısını kendini sevmek; kendine öncelik vermek; kendi ihtiyaçlarını karşılamak ve kendini büyük ölçüde itibarlı bir konuma getirmek olarak tanımlamışlardır.” (Arıcak; 1999 sy.34).
Ericson’un psikososyal gelişim kuramına göre; Dostluk kazanmaya karşı yalnız kalma (20-40 yaş) ödevinde artık kimliğini bulan genç yetişkin bu dönemde başka yetişkinlerle sosyal ilişkiler kurabilir. Kendi kimliğini başka birilerinin kimliği ile birleştirme isteği insanı yakın ilişkiler kurmaya götürür; ancak genç yetişkin kimlik geliştirmemişse başkaları ile ilişkiye girmekten kaçınır ve yalnızlık duyar. Bu durumun uzun sürmesi halinde ise genç yetişkin kendine döner ve soyutlanmışlık hissine kapılır. Bir diğeri ise üretkenliğe karşı duraklama (40-65 yaş) dır. Bu dönem yetişkinlik evresine denk gelir. Yetişkinin aile ve iş yaşamında ki üretkenliği; kendini işe yaramaz hissedip duraklamasını önler. Bireyin kendisi ve yakınları dışında topluma yararlı işler gerçekleştirebilmesine ve kendinden sonraki nesillere rehberlik yapabilmesini kapsar. Bu gerçekleşmezse kişi durağanlık ve kısırlaşma ile karşı karşıya kalır. Ve son olarak benlik bütünlüğüne karşı umutsuzluk dönemi (65 yaş ve sonrası) görülür. İleri yetişkinlik dönemi de olan bu dönemde birey yaptığı yaşam değerlendirmesinde olumlu noktalar görüyorsa umutsuzluğa düşmez; yaşamını boşa geçirmediğini düşünür. Bu insan yaşamının kapanış dönemidir. İleri yetişkinler yaptıkları seçimlerden mutluluk duyarlarsa benlik bütünlüğü duygusu tam tersi durumda ise umutsuzluk duygusu geliştirirler (Palti; 2012; sy.9).
Yetişkinliğin ilk zamanlarında bireyler kendileri ile ilgili birçok karar alır ve bu kalıcı kişiliklerini bulmaya yöneliktir. İş değişimi; evlenme ve çocuk sahibi olma kararları alırlar. Ebeveyn olmanın getirdiklerini üstlenirler. İleriki yaşlarda çocuklar evden ayrılırlar. Orta yaş grubunda iş ve hayattan zevk alamama nedenli orta yaş krizi gelişir. Böyle bir durumda kişi kendini değişime hazırlar. Boşanma ya da ilişkiden ayrılma durumunda da psikoloji etkilenir. 30 yaş ile eski dinç yapı yavaşlar. İç organların performansı azalmaya başlar. Kadınlarda 40-50 yaşlarında menopoz (adetten kesilme) görülür. Bu bedenin (hormonal) değişmesinin dışında psikolojik değişimlerde olmaktadır. Bu durum depresyona kadar gidebilmektedir. İleriki yetişkinlikte fiziksel hastalıklar artar. Araştırmalara göre ileriki yetişkinlik döneminde hayatının kontrolünü eline alan bireyler daha dirençlidir. Yaşlılıkla toplumsal rol ve çevre iletişimi azalır. Emeklilik ile boşluk hissi; ölüm korkusu hayatını tekrar gözden geçirme durumunu doğurur (Tuna ve Kayaoğlu; 2013; sy.59-60).
Rosenberg; benlik saygısını kişinin kendine karşı olumlu ya da olumsuz tavrı olarak ele almaktadır. Kişinin kendini değerlendirmedeki tutumu olumlu ise özsaygısı yüksek; olumsuz bir tutum içinde ise düşük olmaktadır. Birey dış dünyaya uyum sağlamak için; kendine ait bir benlik imajı geliştirmektedir. Bu imaj çevreyle olan etkileşim sonucu geliştiği için; aile ve sosyal ortamın yargılarını; tercihlerini yansıtmaktadır. Rogers; özellikle yaşamın ilk yıllarındaki olumlu saygı ve benlik saygısı gereksinimlerine önem vermiştir. Benlik saygısının gelişmesinde önemli olan; çocuğun olduğu gibi kabul edilmesi ve değeri için herhangi bir koşul olmamasıdır (Torucu; 1990;sy 24).
Morris Rosenberg benlik saygısı ile ilgili yeni bir bakış açısının gelişimine yol açan ve benlik saygısını değer atfetme (worthiness) süreci olarak açıklayan tanımını 1965 yılında ortaya koymuştur. Rosenberg; benlik saygısını bireyin kendi değerine ilişkin duygularına dayalı olarak geliştirilen bir tutum olarak ele almıştır. Bir başka deyişle; bireylerin kendilerine yönelik tutumları benlik saygılarını oluşturmaktadır. Rosenberg’in yaklaşımı benlik saygısının kişilerarası özelliğini vurgulamaktadır çünkü değerlilik ya da değer atfetme kişilerarası düzeyde sosyalleşme süreciyle gerçekleştirilmektedir. İnsanlar kendilerine toplumun önem verdiği değerlere ve değer yargılarına göre değer biçmektedirler bu nedenle benlik saygısının gelişim sürecinde sosyal öğrenme oldukça önemlidir. Rosenberg 1960’lı yıllarda yaptığı çalışmayla benlik saygısını belirleyen sosyal faktörlerin yanı sıra benlik saygısının sosyal davranışlar ve tutumlar üzerindeki etkisini de incelemiştir (Mruk; 2006; sy.69).
Maslow; kişinin en yüksek seviye olan kendini gerçekleştirme seviyesine ulaşması için; benlik saygısının da dahil olduğu daha öncelikli ve baskılayıcı ihtiyaçların karşılanması gerektiğini söylemiştir (Maslow; 1968.; akt: Tunçelli; 2008; sy22).
Mead; benliğin gelişiminde; bireyin içinde bulunduğu sosyal grup ile bütünleşme sürecini vurgulamıştır. Bireyin; başkasının gözünde kendini görmesi için ilişkiye girmesi gerekir. Kişinin yaşantısında anahtar rolü oynayan belirli insanlar benlik saygısının oluşumunu etkilemektedir. Kişi kendisi için önemli olan insanların fikir; davranış ve tutumlarını değerlendirmektedir. Böylece; kendi dünyasındaki diğer önemli insanların; onun hakkındaki ifade ettiklerinden kendine yönelik bir tutum geliştirmektedir. Eğer; birey için önemli olan kişiler; onu değerli buluyor; ona saygı duyuyorlarsa; kişi kendini değerli bulunmaktadır ( Bednar; Wells ve Peterson; 1991;akt. Koçak; 2008; sy.27).
Bowlby (1973); erken dönemde kurulan bağlanma ilişkisinin; benlik saygısının oluşumunda temel teşkil ettiğini belirtmiştir. Kendine güven ve benlik saygısının çocukluk yıllarımızda ebeveyn tarafından kabul görüş ile yakından ilişkilidir. Anne ya da bakım veren kişi tarafından sergilenen tutumlar bireyin güven gelişiminin zemini oluşturmaktadır (Akt: Akça; 2012;sy.10).
Adler’e göre benlik saygısı; aşağılık duygusundan üstünlük duygusuna geçişi temsil etmektedir. O; benlik saygısının gelişiminde organ eksikliği; çeşitli hastalıklar; aile içindeki durum; doğum sırası; sosyal ilişkilerde reddedilme gibi olayların etkili olduğunu belirtmiştir. Sullivan’a göre benlik saygısının temelinde kişiler arası ilişkiler yer almaktadır. Fromm’a göre kişinin kendisini kabul eden; ona saygı ve ilgi duyan; kendini ifade etme özgürlüğü ve bağımsızlık tanıyan sosyal bir çevrenin içinde bulunması benlik saygısının oluşması için gereklidir (Kimter; 2008; Akt: Ceviz; 2009;sy.30).
Klasik psikanalitik kuramda benlik saygısı gelişimi süperego gelişimi ile yakından ilgilidir. Süperego geliştikçe benlik saygısının içerden düzenlenmesi görevini üzerine alır. Artık kendinden hoşnut olmanın tek koşulu sevilmiş olma duygusu değildir. Şimdi doğru olanı yapmış olma duygusu da gereklidir. Süperego tarafından cezalandırılma son derece acı verici bir benlik saygısı azalması olarak hissedilir. Ego; süperegoya karsı suçluluk duyduğunda da bunlar hissedilir. Her suçluluk duygusu benlik saygısını zayıflatır. İdeallerin gerçekleşmesini ise güçlendirir (Kurşun; 1998; sy.9).
İnsancı yaklaşım ise benlik saygısını temel ihtiyaçlardan birisi olarak değerlendirmekte; gelişim sürecinde ve davranışların şekillenmesindeki önemini vurgulamaktadır. Rogers benlik saygısını sağlıklı ve etkili yaşam ve davranışların göstergesi olan kendini kabul ile ilişkilendirmektedir. Gelişim sürecinde koşulsuz olarak kabul edilmeyen bireyler kendilerine olan saygılarını başkaları tarafından onaylanmalarına bağlamakta; bu nedenle gelişimleri de sekteye uğramaktadır (Mruk; 2006; sy.75).
Eric Fromm; giderek artan bireyselleşme sürecinin ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan benlik yapısının sınırlarının önemli ölçüde; toplumun sağladığı koşullar doğrultusunda geliştiğini; baskıcı ve otoriter tutumların; bireyin benliğini yeterince geliştirmesini engellediğini; benlik gücü yeterince gelişmeyen bireyin ise yalnız ve çaresiz kaldığını savunmaktadır (Geçtan; 2005; sy.45).
Sullivan’a göre benlik tümü ile yaşanan olayların ve kişinin başkaları tarafından kendisine yansıtılmış değerlendirmelerin sonucunda oluşur. Yasamın başlangıcında kaygı anneden çocuğa geçer. Daha sonraki yıllarda ise; bireyin güvenliği tehlikeye girdiği zaman ortaya çıkan bir duygudur. Kişi anksiyeteyi azaltmak için ya da ondan kaçınmak amacı ile türlü önlemler alır; davranışlarını denetler. Bu koruyucu önlemler bazı davranış biçimlerini onaylayan; bazı davranış biçimlerini yasaklayan “benlik sistemi”ni oluşturur. Bir başka deyişle; benlik sistemi deneyimlerden oluşan; onay elde etmek; kaygı yaratacak durumlardan uzak kalmak amacı ile kişide örgütlenen yaşantılardan oluşur. Kaygı; bireyin kendisi ya da başkalarınca itildiği; aşağılandığı veya öyle olacağını umduğu sırada ortaya çıkan kişilerarası fenomendir. Kaygıyı yaratan ise; özsaygının yitirilmesi durumudur. Birey sürekli olarak özsaygı yitimine karsı kendini korumak durumundadır. Böylelikle kaygıdan kurtulabilir (Akt. Kuyucu; 2007; sy.61-62).
Benlik saygısına ilişkin bir diğer yaklaşım ise bilişsel yaklaşımdır. Bilişsel yaklaşım insan davranışlarını ve gelişimini insanların deneyimlerine bağlı olarak kavram oluşturmaları; bu kavramları hiyerarşik bir düzen içerisinde bilişsel sistemlerine yerleştirerek temsil etmeleri ile açıklamaktadır. Epstein’ın Bilişsel Yaşantısal Benlik Kuramı da insanların başkaları ve kendileri ile ilgili yaşantı ve bilgilerini bütünleştirerek gerçekliğe ilişkin kendi kişisel kuramlarını oluşturduğunu belirtmektedir. Bireylerin kim olduklarına ilişkin bilgileri de içeren kişisel kuramlar bireylerin ihtiyaçlarını fark edip karşılamasını sağladığı için bireylerin gelişimlerini mümkün kılmaktadır. Bu yaklaşıma göre bireylerin benlik saygısı bireylerin kendileri; başkaları ve genel olarak dünya ile ilgili oluşturdukları kişisel kuramlarına göre şekillenmektedir (Mruk; 2006; sy.82-83).
Yüksek ve Düşük Benlik Saygısı
Yüksek benlik saygısı; bireyin kendi ile ilgili yaptığı bütün olumlu değerlendirmeyi içerir. Birey olumlu yönde ilerleyip olumlu kişilik özellikleri gösterir. Başarı için çaba gösterme durumu esastır. İnisiyatifli iletişim kurma; yaşamının amacını çözme; depresyona karşı direnç özellikleri gösterirler ve toplumda kabul görürler. Diğer taraftan düşük benlik saygısı; ise yüksek benlik saygısının zıt durumudur. Birey kendini değerlendirirken olumsuz özelliklerini odağa alarak değerlendirir. Bunları telafi için olumsuz kişilik özellikleri sergiler. Sinirli; güvensiz ve sorunlu birey olma yatkınlıkları fazladır (Palti; 2012; sy.10-11).
Benlik saygısı konusunda önde gelen isimlerden olan Coopersmith (1967); benlik saygısını; kişiliğin önemli bir boyutu ve olumlu bir kişilik özelliği olarak kabul ederken; bireyin kendini yetenekli; önemli; başarılı ve değerli olarak algılama derecesi şeklinde tanımlamaktadır. Benlik saygısı bireyin kendine özgü olarak yaptığı; benimsediği ve devam ettiği değerlendirmesi; bireyin kendisini değerli hissetmesi konusunda kişisel yargısıdır. Ona göre benlik saygısı; kimlik değerlendirmesini; savunma mekanizmalarını ve bunların değişik görünümlerini içeren; kişinin davranışlarını belirleyen kendiyle ilgili değerlendirmelerdir ve oldukça karmaşık bir yapıya sahiptir. Bireyin benlik saygısı onun kişilik özelliklerinden etkilenmektedir (Coopersmith; 1969; Akt: Kabalcı; 2008; sy.24).
Düşük benlik saygısının varlığı; bireylerin kendilerini değersiz ve yetersiz görmelerine; olaylarla basa çıkma güçlerinin olmadığını düşünmelerine; çevreden çabuk etkilenmelerine; inanç ve tutumlarını çabuk değiştirmelerine neden olabilmektedir. Düşük benlik değerine sahip bireyler; günlük yasamda karşılaştıkları streslerle basa çıkmada güçlük çekmekte ve duygularını kontrol etmekten uzak gözükmektedirler. Kendilerine ve çevrelerindeki kişilere güven duyamamakta; insan ilişkilerinde yetersizlik göstermekte; incinme kaygısıyla yakın ilişkiye girememekte; sevgi ve dostluk ilişkilerinden kaçınmaktadırlar. Ayrıca yetersiz benlik saygısının aşırı katı bir bakış açısına; otorite bağımlılığına; içe kapanık ve pasif davranışlara; psikosomatik hastalıklara; depresyona; saldırgan davranışlara ve suç islemeye eğilimli bir kişilik yapısına yol açabildiği araştırmalar tarafından ortaya konulmaktadır (Torucu; 1990; s.5).
Kendilik (benlik) algısı yüksek olan bir bireyin benlik saygısı da yüksektir çünkü benlik algısı ile benlik saygısı arasında doğrudan bir bağlantı vardır. Kendileri hakkında yoğun sosyal baskı ve kaygı hissetmemeleri benlik saygılarının güçlü olmasını sağlar. Bireylere küçük yaşlarda veya yaşları ilerledikçe uygulanan zorlama ve baskı kendilik algılarını negatife çevirir. Bireyin kendilik algısının yüksekliği bireyin kontrolünün kendinde olması ya da bir başkasında olması ile bağlantılıdır. Kontrolü kendinde barındıran bireyin kendine olan güveni artar. Yaptığı şeylerde kendine güven duyar ve yaptıklarının sorumluluğunu almakta tereddüt etmez. Kontrolü dıştan gelen bireyin yaptığı hareketler dış talimatlarla olacağından kişi kendini sıkıştırılmış ve baskılanmış hisseder. Buna göre olumlu bir kendilik algısına sahip olan birey kendini gerçekleştirmekle kalmaz; yetkin olduğuna inanır ve benlik saygısı da yükselir (Tutar ve diğerleri; 2009; s.491-495).
Yüksek benlik saygısına sahip olan bir birey kendini olduğu gibi görür. Gördüğü gibi kabullenir ve kendine güvenir; kendini değerli; saygıya ve kabul edilmeye değer hisseder ve yaşamdaki sorunlarla başa çıkabileceğine güvenir. Kendisi ve yetenekleri hakkında olumlu ve gerçekçi bir yaklaşıma sahiptir. Olaylar kötü gittiğinde; kendisini hatalarıyla birlikte kabullenebilir ve kendisini değerli hisseder. Kendi kontrol duygusunu hisseder ve başarısızlığa uğradığında daha iyisini yapmak için motive olur. Değişiklik yapmaya ve daha fazla çalışmaya ihtiyaç duyduğunun farkına vararak; hatalarını kabul eder ve başkalarını suçlamaktan kaçınır. Olumlu bir ruh haline sahip olan bireyin kişisel mutluluğunun kaynaklarından biri ve belki de en önemlisi benlik saygısıdır (Yavuzer; 2003;sy.20).
Düşük benlik saygısına sahip bireyler kendilerini değersiz ve yetersiz olarak algılamaktadırlar. Olaylarla başa çıkma güçlerinin olmadığını düşünmekte; çevreden çabuk etkilenerek; inanç ve tutumlarını kolaylıkla değiştirebilmektedirler. Günlük hayatta karşılaştıkları stresle başa çıkmada zorlanırlar ve bu olumsuz duygularını kontrol edemezler. Kendilerine ve çevrelerindeki kişilere güvenmekte zorlanmakta; insan ilişkilerinde yetersizlik gösterirken incinme kaygısıyla yakın ilişkilere girmekten kaçınmaktadırlar (Coopersmith; 1967 Akt: Kabalcı; 2008; sy.21).
Coopersmith (1967); benlik saygısının gelişiminde dört temel etkenden söz etmektedir:
• Bireyin yaşamında önemli bir yere sahip olan diğer insanlardan gördüğü ilgili; kabul edici ve saygılı etkileşimin düzeyi bu konudaki temel etkenlerden biridir.
• Bireyin başarıları; içinde bulunduğu pozisyon ve sahip olduğu statü de bir başka etkendir. Bireyin başarıları; onun toplum içinde fark edilmesini ve statü kazanmasını sağlar; bu benlik saygısı için somut bir temel oluşturur.
• Bireyin; başkaları tarafından kendisi için konulan ve kendi istediği amaçlara ulaşmış olması gerekir. Bu bakımdan; kişinin başarılarını ve gücünü kendi ölçütleri açısından değerlendirmesi benlik saygısının gelişmesiyle ilgili bir temel etken oluşturur.
• Bireyin başkaları tarafından kendisi için yapılan değerlendirmelere nasıl karşılık verdiği de bir başka etken olarak gösterilmektedir.
Coopersmith (1967) ’e göre bir çocuğun yüksek benlik saygısına sahip olarak yetişmesi; çocuğun ana babası tarafından kabul edilmesi; kendisine tutarlı ve iyi tanımlanmış özgürlük sınırlarının uygulanması ve insiyatif kullanma olanağı sağlanmasıyla mümkündür. Coopersmith’e göre çocuklar iyi ya da kötü; aptal ya da akıllı olma kaygısıyla doğmaz; bunu zamanla geliştirirler. Çoğunlukla çevrelerinde önemli gördükleri kişilerin davranışlarına dayanarak kendileriyle ilgili bir imaj geliştirirler. Bu imaj onların benlik saygılarını oluşturur (Akt: Kabalcı; 2008; sy.20).
Erikson; düşük benlik saygılı insanların dengesiz bir benlik kavramına sahip olduklarını; diğerlerine göre kendilerini daha yalnız hissettiklerini; daha hassas; eleştirilere karşı daha kırılgan olma eğiliminde olduklarını; aldıkları görevde düşük performans gösterdiklerinde bundan rahatsızlık duydukları ve kişisel hatalar veya yetersizliklerini fark ettiklerinde tedirgin olduklarını belirtmiştir. King’e göre ise; düşük benlik saygılı genç; evlilik öncesi cinsel ilişkiler ve erken yaşta gebeliklere daha eğilimlidir. Düşük benlik saygılı bireylerin; sosyal etkilere karşı yüksek benlik saygılı bireylerden daha dayanıksız olma eğiliminde oldukları gözlenmiştir. Bu nedenlerden dolayı; Hayes ve Fors; düşük benlik saygısının sağlıksız davranışın benimsenmesi için bir hızlandırıcı faktör olabildiğini ileri sürmüşlerdir (Cevher ve Buluş; 2007; sy.59).
Benlik saygıları düşük olan bireyler; kendilerini pek önemli olmayan; sevilebilir özellikten yoksun; kendilerine güvenemeyen kişiler olarak görme eğilimindedirler; yeteneklerinden kuşku duyar ve kendileri hakkında gerçekçi olmayan beklentileri vardır. Kendi değerleri hakkındaki fikirleri; diğer insanların görüşlerinden fazlasıyla etkilenir ve kendisini acımasızca eleştirir. Bu kişiler hedef belirlemede ve problem çözmede güçlük çekebilmektedirler. Bir insan ne kadar benlik tasarımına uygun davranabilirse; kendini o kadar rahat hisseder; ideal benliğine ne kadar ters düşen yaşantıların etkisinde kalırsa; o kadar huzuru kaçar ve kaygılanır (Aydoğan; 2008;sy.26).
Benlik saygısının yüksek olması; genel olarak kişinin ilişkilerini etkileyen; kişinin kendisine ve diğer kişilere karşı daha güvenli olmasını sağlayan; kişilerarası ilişkilerinde daha sağlıklı ve doyurucu ilişkiler yaşamasını etkileyen bir özelliktir (Gün; 2006;sy.6). Düşük benlik saygısına sahip kişilerde kendinden hoşnutsuzluk ve kendine güvensizlik görülmektedir. Bu kişilerin yapay bir olumlu benlik tutumu sergiledikleri ya da reddedilecek kişilerde iletişim kurmaktan korktukları için kendilerine döndükleri görülmektedir. Düşük benlik saygısına sahip kişilerde kendine güven eksiktir; kendilerini beğenmekte zorluk çekerler; diğerlerine bağımlı ve utangaç olma eğilimlerindedir (Taysi; 2000; sy.15).
Diğer taraftan; Campbell ve Lavallee (1993) düşük ve yüksek benlik saygısına sahip olan bireylerin özelliklerini şu şekilde tanımlamışlardır:
• Yüksek benlik saygısına sahip olan bireyler; kendilerini daha iyi ve olumlu tanımlarken; düşük benlik saygısına sahip bireyler; kendilerini daha olumsuz tanımlama eğilimindedirler.
• Yüksek benlik saygısına sahip kişilerin kendilerine olan inançları ve güvenleri;düşük benlik saygısına sahip kişilerden içsel olarak daha tutarlıdır ( Arıcak; 1999; Akt:Yılmaz; 2011;sy.55).
Andre ve Lelord (2002) ise benlik saygısı düzeyi düşük ve yüksek olan bireylerin
özelliklerini şöyle sıralamaktadır:
•Benlik saygısı düşük olan bireyler; kendilerini tanımakta güçlük çekmektedir ve kendileri hakkındaki konuşmaları belirsiz; çelişkili; istikrarsız ve koşullara bağlı olarak değişkendir. Benlik saygısı yüksek olan bireyler ise kendileri hakkında net düşüncelere sahiptir; kendileri hakkında kesin; kararlı ve olumlu yargılar benimsemektedirler.
•Benlik saygısı düşük bireyler önemli kararlar vermede zorluklar yaşamaktadır.
Çoğunlukla tercihlerinin sonuçlarını kestirememekte; çevreden kolaylıkla etkilenmekte ve herhangi bir zorluk karşısında kararlarından çabucak vazgeçmektedirler. Aksine benlik saygısı yüksek bireyler karar alma sürecinde kendi düşüncelerini temel alarak etkin bir rol oynamakta ve zorluklar karşısında direnç gösterebilmektedir.
•Benlik saygısı düşük bireyler başarısızlıklardan kolaylıkla etkilenmekte ve hemen duygusal tepkiler vermektedir. Başarısızlık durumunda kendilerini en başarılı kişilerle karşılaştırarak kendileri hakkında olumsuz duygulara kapılmakta ve başarısızlıkları konusunda eleştirilmekten rahatsız olarak kendilerini haklı çıkarmaya çalışmaktadırlar. Benlik saygısı yüksek bireyler ise bir başarısızlık durumunda başka insanların da başarısızlık yaşayabileceğini göz önünde bulundurarak; eleştirilerden rahatsızlık duymamakta ve kendilerini haklı çıkarmaya çalışmamaktadırlar.
•Benlik saygısı düşük bireyler başarısız olmaktan korkmakta; risk almaktan kaçınmakta; yeni deneyimlerden uzan durmakta ve rahatlamak için kendilerinden aşağı olanlara bakmaktadırlar. Benlik saygısı yüksek bireyler ise başarılı olmayı istemekte; yeni deneyimlere ilgi duymakta; risk almaktan kaçınmamakta ve kendilerinden üstün kişileri örnek alarak kendi sınırlarını genişletmeye çalışmaktadırlar (Asıcı; 2013; Akt: Ceylan; 2013; sy.30-31).
Rosenberg (1965); yüksek