Adölesanlara (Ergenlere) Yönelik Beslenme Önerileri
Hayatın ilk yılında; bebekler süt temelli bir beslenme biçiminden farklı doku ve lezzetlere sahip bir beslenme biçimine geçiş yaparlar. Bu geçiş zaman alır ve tekrarlanması gerekir. Tekrarlanan bu davranış sırasında çocuk; ailesi ve yaşadığı çevreninkine benzer yiyecek seçimi davranışları geliştirir (1). Dengeli bir beslenme alışkanlığı kazanmamış çocukların yağ ve şeker içeriği yüksek besinlere ve hızlı-hazır beslenme (fastfood) şekline eğilimleri daha fazla olmaktadır. Özellikle okul çağı çocuklara fazla ve denetimsiz olarak verilen harçlıkların; daha çok enerji değeri yüksek; besin değeri düşük besinlere harcandığı görülmekte; bu tür besinlere harcamada reklamların da etkisinin olduğu bildirilmektedir (2).
Gençlerin beslenme alışkanlıklarının oluşmasında birincil faktörler; kişisel yeme seçimleri; ailenin yeme biçimi; anne ve babanın yeme seçimi konusunda model olması; medya ve toplum normlarıdır. Ancak beslenme alışkanlıklarına etki eden kişisel faktörler; davranışlar; inançlar; bilgiler; özsaygı; öğün ve atıştırmalık örüntüsü; ağırlık kontrolünde etkilidir. Yeme alışkanlıklarına etki eden sosyal çevresel faktörler ise aile; arkadaşlar ve diğer yakın çevredir. Dolayısıyla yemek yeme davranışı gencin fiziksel gelişiminin; sağlığının ve kişiliğinin merkezini oluşturmaktadır (3). Pek çok araştırmacı ailelerin çocuklarına sağlıklı besin çeşitleri sağlamak; düzenli bir beslenme ortamı oluşturmak veya yeme alışkanlığı kazandırma konusunda uygun bir model olması konusunu onaylamaktadır. Ancak bir yandan da çocuğa kendi beslenmesi konusunda kendini kontrol etme yetkisi verilmelidir. Birch tarafından gerçekleştirilen çeşitli çalışmalara göre; beslenme üzerinde yetişkin çabalarının yokluğu ve/veya eksikliği halinde; çocuk ya da gençlerde; geç gelen açlık tokluk sinyalleri sonucunda kalori alımında artış meydana gelmektedir (1).
Beslenme sosyal olarak öğrenilen bir davranış olduğundan sosyal baskılardan etkilenir. Adölesanlar için en önemli sosyal baskı ise akran etkisidir. Bu yaş grubunda akran etkisi önemli bir faktör olduğu için beslenme; stres yönetimi; egzersiz vb. konulardaki sağlık davranışları hakkında yapılacak eğitimin grup şeklinde yapılmasının gelişimsel olarak uygun olduğu belirtilmektedir (4).
Beslenme bilgisindeki yetersizlik pek çok hastalığın ortaya çıkmasını kolaylaştırmaktadır. Bilgi yetersizliği sonucunda bireylerde kötü beslenme alışkanlıkları yerleşeceği; yerleşen alışkanlıklardan kurtulmanın ise oldukça zor olduğu kuşkusuzdur. Bu nedenle üzerinde durulması gereken konu beslenme konusunda bilgi sahibi olmak ve kötü alışkanlıkları hiç kazanmamaktır (3).
Adölesanların beslenme bilgi düzeyi saptama anketinden aldıkları puanlar sağlık davranışlarının orta düzeyin üzerinde olduğu belirlenmiştir. Anket sonrasın verilen beslenme eğitiminde de yanlış bilinen beslenme davranışları üzerinde durulmuştur. Büyüme ve gelişmenin hız kazandığı ve aileye bağımlılığın azaldığı adölesan dönemde; özellikle kendi besinlerine kendileri karar verebildikleri; kendileri hazırlayabildikleri bu dönemde sağlıklı beslenme alışkanlığı kazanmak ve sağlıklı besin seçimlerini yapabilmeleri açısından beslenme eğitimi çok önemlidir. Bu nedenler adölesanlara yönelik beslenme araştırmaları artırılmalı beslenme eğitimleri yaygınlaştırılmalıdır.
Hastalıklardan korunmak; sağlıklı yaşamak; büyüme ve gelişmeyi sağlamak için beslenme önerileri geliştirilmiştir (5):
• Gençler; besleyici değeri düşük; yüksek enerjili; fazla yağlı ve tuz içeren yiyecekler yerine; evde hazırlanan çiğ sebze; salata; yoğurt; sütlü tatlıları tercih etmelidirler. Fastfood restoranlara arada bir gidilecekse; sağlıklı menü seçimlerine (örneğin; hamburger beraberinde ayran; salata veya meyve suyu iyi bir seçimdir) yönlendirilmelidir. Gençler üzerinde yapılan bir çalışmada; yetersiz sebze ve meyve tüketimi ile zayıf aile iletişimi; aşırı televizyon seyretme; bilgisayar kullanımı ve düşük beslenme bilgisi arasında önemli ilişki olduğu saptanmıştır.
• Gençler dışarıda yüksek yağlı yiyecek tüketmiş ise; evde az yağlı yiyecekleri tercih etmelidirler.
• Yiyecek alışverişi; menü planlama; yemek hazırlama ve pişirme konularında gençlerden yardım istenebilir.
• Ev dışında yedikleri yiyeceklerin seçimi için öneri getirilebilir. Bu yolla kilo kontrolü yolu da öğretilmiş olur.
• Sağlıklı yaşam tarzı için düzenli egzersiz; düşük yağlı yiyecek; sebze meyve tüketimini artırma; sigara içmeme; alkol kullanmama konularında çocuklarınızı bilinçlendirebilirsiniz. Bunun için de sizin iyi örnek olmanız gerekmektedir.
• Eğer çocuğunuzun ağırlık sorunu varsa onu eleştirmeden; yaşam tarzını değiştirmesine yardımcı olmalı ve bir diyetisyenden yardım istemelisiniz. Bu denemede oluşabilecek duygusal sorunları iyi iletişim ile çözmeye çalışmalı; bunun abur cubur beslenmeye yol açmasına engel olmalısınız. Evinizde sağlıklı yiyecekler bulundurmaya özen göstermelisiniz.
• Genç kızlar çekici bir vücuda sahip olma güdüsüyle çoğu kez hatalı diyet yapmakta; bunun sonucunda yeme davranışı bozuklukları gelişebilmektedir. Erkekler ise egzersiz yapmaya; vücut geliştirmeye önem vermektedir. Bunun için de proteinden zengin beslenmeye çalışmaktadırlar. Oysa ki fazla protein tüketimi gerekli değildir.
• Çocuğunuzla birlikte fiziksel aktivitenizi artırmaya özen gösterin. Gençler sürekli arkadaşları ile vakit geçirmekte; ödev yapmakta; hatta saatlerce telefonla görüşmekte ve çok meşgul görünmektedirler. Ancak bu aktiviteler aktif Gençler için aktivite kendini enerjik hissetme; güven; iyi bir görünüm; okul yaşadıkları anlamına gelmemektedir.
• başarısı; yaşam boyu doğru bir alışkanlık kazanma; kronik hastalık risklerini azaltmak için önemlidir. Ancak bu yaş grubunda aktiviteyi azal tan en önemli nedenler; sınavlar; hazırlık kursları; TV; bilgisayar oyunlarına fazla ayrılan zamandır.
• Gençlere 16 yaşa kadar haftada 3 veya daha fazla 20-25 dakika egzersiz önerilmekte; 16 yaş üzerindekilere 30 dakika/her gün egzersiz veya 3-5 kez; 30-60 dakika aerobik egzersiz önerilmektedir.
KAYNAKÇA
1. Camcı N. Çocuk Besleme Anketi’nin (Child Feeding Questionnaire-Cfq) Geçerlilik Ve Güvenilirliğinin Saptanması Ve Türk Ebeveynlerine Uygulanması. Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi; Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü; Beslenme ve Diyetetik AD; Ankara: 2010.
2. Baltacı G; Ersoy G; Karaağaoğlu N; Derman O; Kanbur N. Ergenlerde Sağlıklı Beslenme ve Hareketli Yaşam. 1. Baskı; Ankara: Klasman Matbaacılık; 2008.
3. Şanlıer N; Konaklıoğlu E; Güçer E. Gençlerin Beslenme Bilgi; Alışkanlık ve Davranışları ile Beden Kütle İndeksleri Arasındaki İlişki. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi 2009; 29; Sayı: 333-352.
4. Geçkil E; Yıldız S. Adölesanlara Yönelik Beslenme ve Stresle Baş Etme Eğitiminin Sağlığı Geliştirmeye Etkisi. C.Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi 2006; 10: 19-28.
5. Özmen D; Çetinkaya AÇ; Ergin D; Şen N; Erbay PD. Lise Öğrencilerinin Yeme Alışkanlıkları ve Beden Ağırlığını Denetleme Davranışları. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni 2007; 6: 98-105.
Gençlerin beslenme alışkanlıklarının oluşmasında birincil faktörler; kişisel yeme seçimleri; ailenin yeme biçimi; anne ve babanın yeme seçimi konusunda model olması; medya ve toplum normlarıdır. Ancak beslenme alışkanlıklarına etki eden kişisel faktörler; davranışlar; inançlar; bilgiler; özsaygı; öğün ve atıştırmalık örüntüsü; ağırlık kontrolünde etkilidir. Yeme alışkanlıklarına etki eden sosyal çevresel faktörler ise aile; arkadaşlar ve diğer yakın çevredir. Dolayısıyla yemek yeme davranışı gencin fiziksel gelişiminin; sağlığının ve kişiliğinin merkezini oluşturmaktadır (3). Pek çok araştırmacı ailelerin çocuklarına sağlıklı besin çeşitleri sağlamak; düzenli bir beslenme ortamı oluşturmak veya yeme alışkanlığı kazandırma konusunda uygun bir model olması konusunu onaylamaktadır. Ancak bir yandan da çocuğa kendi beslenmesi konusunda kendini kontrol etme yetkisi verilmelidir. Birch tarafından gerçekleştirilen çeşitli çalışmalara göre; beslenme üzerinde yetişkin çabalarının yokluğu ve/veya eksikliği halinde; çocuk ya da gençlerde; geç gelen açlık tokluk sinyalleri sonucunda kalori alımında artış meydana gelmektedir (1).
Beslenme sosyal olarak öğrenilen bir davranış olduğundan sosyal baskılardan etkilenir. Adölesanlar için en önemli sosyal baskı ise akran etkisidir. Bu yaş grubunda akran etkisi önemli bir faktör olduğu için beslenme; stres yönetimi; egzersiz vb. konulardaki sağlık davranışları hakkında yapılacak eğitimin grup şeklinde yapılmasının gelişimsel olarak uygun olduğu belirtilmektedir (4).
Beslenme bilgisindeki yetersizlik pek çok hastalığın ortaya çıkmasını kolaylaştırmaktadır. Bilgi yetersizliği sonucunda bireylerde kötü beslenme alışkanlıkları yerleşeceği; yerleşen alışkanlıklardan kurtulmanın ise oldukça zor olduğu kuşkusuzdur. Bu nedenle üzerinde durulması gereken konu beslenme konusunda bilgi sahibi olmak ve kötü alışkanlıkları hiç kazanmamaktır (3).
Adölesanların beslenme bilgi düzeyi saptama anketinden aldıkları puanlar sağlık davranışlarının orta düzeyin üzerinde olduğu belirlenmiştir. Anket sonrasın verilen beslenme eğitiminde de yanlış bilinen beslenme davranışları üzerinde durulmuştur. Büyüme ve gelişmenin hız kazandığı ve aileye bağımlılığın azaldığı adölesan dönemde; özellikle kendi besinlerine kendileri karar verebildikleri; kendileri hazırlayabildikleri bu dönemde sağlıklı beslenme alışkanlığı kazanmak ve sağlıklı besin seçimlerini yapabilmeleri açısından beslenme eğitimi çok önemlidir. Bu nedenler adölesanlara yönelik beslenme araştırmaları artırılmalı beslenme eğitimleri yaygınlaştırılmalıdır.
Hastalıklardan korunmak; sağlıklı yaşamak; büyüme ve gelişmeyi sağlamak için beslenme önerileri geliştirilmiştir (5):
• Gençler; besleyici değeri düşük; yüksek enerjili; fazla yağlı ve tuz içeren yiyecekler yerine; evde hazırlanan çiğ sebze; salata; yoğurt; sütlü tatlıları tercih etmelidirler. Fastfood restoranlara arada bir gidilecekse; sağlıklı menü seçimlerine (örneğin; hamburger beraberinde ayran; salata veya meyve suyu iyi bir seçimdir) yönlendirilmelidir. Gençler üzerinde yapılan bir çalışmada; yetersiz sebze ve meyve tüketimi ile zayıf aile iletişimi; aşırı televizyon seyretme; bilgisayar kullanımı ve düşük beslenme bilgisi arasında önemli ilişki olduğu saptanmıştır.
• Gençler dışarıda yüksek yağlı yiyecek tüketmiş ise; evde az yağlı yiyecekleri tercih etmelidirler.
• Yiyecek alışverişi; menü planlama; yemek hazırlama ve pişirme konularında gençlerden yardım istenebilir.
• Ev dışında yedikleri yiyeceklerin seçimi için öneri getirilebilir. Bu yolla kilo kontrolü yolu da öğretilmiş olur.
• Sağlıklı yaşam tarzı için düzenli egzersiz; düşük yağlı yiyecek; sebze meyve tüketimini artırma; sigara içmeme; alkol kullanmama konularında çocuklarınızı bilinçlendirebilirsiniz. Bunun için de sizin iyi örnek olmanız gerekmektedir.
• Eğer çocuğunuzun ağırlık sorunu varsa onu eleştirmeden; yaşam tarzını değiştirmesine yardımcı olmalı ve bir diyetisyenden yardım istemelisiniz. Bu denemede oluşabilecek duygusal sorunları iyi iletişim ile çözmeye çalışmalı; bunun abur cubur beslenmeye yol açmasına engel olmalısınız. Evinizde sağlıklı yiyecekler bulundurmaya özen göstermelisiniz.
• Genç kızlar çekici bir vücuda sahip olma güdüsüyle çoğu kez hatalı diyet yapmakta; bunun sonucunda yeme davranışı bozuklukları gelişebilmektedir. Erkekler ise egzersiz yapmaya; vücut geliştirmeye önem vermektedir. Bunun için de proteinden zengin beslenmeye çalışmaktadırlar. Oysa ki fazla protein tüketimi gerekli değildir.
• Çocuğunuzla birlikte fiziksel aktivitenizi artırmaya özen gösterin. Gençler sürekli arkadaşları ile vakit geçirmekte; ödev yapmakta; hatta saatlerce telefonla görüşmekte ve çok meşgul görünmektedirler. Ancak bu aktiviteler aktif Gençler için aktivite kendini enerjik hissetme; güven; iyi bir görünüm; okul yaşadıkları anlamına gelmemektedir.
• başarısı; yaşam boyu doğru bir alışkanlık kazanma; kronik hastalık risklerini azaltmak için önemlidir. Ancak bu yaş grubunda aktiviteyi azal tan en önemli nedenler; sınavlar; hazırlık kursları; TV; bilgisayar oyunlarına fazla ayrılan zamandır.
• Gençlere 16 yaşa kadar haftada 3 veya daha fazla 20-25 dakika egzersiz önerilmekte; 16 yaş üzerindekilere 30 dakika/her gün egzersiz veya 3-5 kez; 30-60 dakika aerobik egzersiz önerilmektedir.
KAYNAKÇA
1. Camcı N. Çocuk Besleme Anketi’nin (Child Feeding Questionnaire-Cfq) Geçerlilik Ve Güvenilirliğinin Saptanması Ve Türk Ebeveynlerine Uygulanması. Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi; Başkent Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü; Beslenme ve Diyetetik AD; Ankara: 2010.
2. Baltacı G; Ersoy G; Karaağaoğlu N; Derman O; Kanbur N. Ergenlerde Sağlıklı Beslenme ve Hareketli Yaşam. 1. Baskı; Ankara: Klasman Matbaacılık; 2008.
3. Şanlıer N; Konaklıoğlu E; Güçer E. Gençlerin Beslenme Bilgi; Alışkanlık ve Davranışları ile Beden Kütle İndeksleri Arasındaki İlişki. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi 2009; 29; Sayı: 333-352.
4. Geçkil E; Yıldız S. Adölesanlara Yönelik Beslenme ve Stresle Baş Etme Eğitiminin Sağlığı Geliştirmeye Etkisi. C.Ü. Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi 2006; 10: 19-28.
5. Özmen D; Çetinkaya AÇ; Ergin D; Şen N; Erbay PD. Lise Öğrencilerinin Yeme Alışkanlıkları ve Beden Ağırlığını Denetleme Davranışları. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni 2007; 6: 98-105.