Öğretmenlerde Psikolojik Dayanıklılık ve Örgütsel Vatandaşlık Davranışlarının Bazı Değişkenler Açısından İncelenmesi: Özel Okul Örneği
ÖZET
Bu araştırmanın amacı özel okullarda çalışan öğretmenlerin örgütsel vatandaşlık davranışları ve psikolojik dayanıklılık düzeylerinin cinsiyet; medeni durum; kıdem; çalışılan kurum türü ve öğrenim durumu açısından incelenmesidir. Betimsel tarama modelinin kullanıldığı bu araştırmada çalışma grubunu 2013-2014 eğitim öğretim yılında Kayseri il merkezinde bulunan özel okullarda çalışan % 49’ü (120) si kadın; % 51’(121) i erkek olmak üzere toplam 241 kişi oluşturmaktadır. Araştırma verilerinin toplanmasında kişisel bilgi formu; “Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Ölçeği” ve “Psikolojik Dayanıklılık Ölçeği” kullanılmıştır. Araştırma verilerinin analizinde t testi ve f testi analizlerinden faydalanılmıştır. Araştırma sonuçları öğretmenlerde örgütsel vatandaşlık davranışları ve psikolojik dayanıklılık düzeylerinin çeşitli değişkenler açısından anlamlı düzeyde farklılaştığını ortaya çıkarmıştır. Araştırmadan elde edilen bulgulara dayalı olarak öneriler geliştirilmiştir. Anahtar Kelimeler: Psikolojik Dayanıklılık; Örgütsel Vatandaşlık; Örgütsel Davranış; Özel Okul
PSYCHOLOGICAL HARDINESS AND ORGANIZATIONAL CITIZENSHIP BEHAVIOR INVESTIGATION REGARDING VARIABLE IN TEACHER: AN EXAMPLE OF PRIVATE SCHOOL
Hasan BOZGEYİKLİ - Adem ŞAT
ABSTRACT
Keywords: Psychological Hardiness; Organizational citizenship behavior; Organizational Behavior; Private School
- GİRİŞ
Özel okullarda eğitim öğretim ücretlidir. Devlet okullarında öğretmenler sınav ve atama yolu ile görevlendirilirken; özel okullar öğretmen kadrolarını Milli Eğitim Bakanlığının yönetmelikleri çerçevesinde kurmaktadırlar. Özel okullar yaşamlarını öğrencileri ile sürdürebilirler. Öğrenci sayısı da yıllara göre değişebilmekte; kurumun genel performansı doğrultusunda bu durum şekillenmektedir. Son yıllarda özel okullarda artan rekabet koşulları nedeni ile özellikle öğrenci ve velilere gösterilen ilgi kurum imajı açısından önemli bir etmen olarak ortaya çıkmaktadır. Bu durum kurumların; öğretmenlerden olumlu yönde ilgiyi öğrenci ve veliye bir şekilde aktarması beklentisini yükseltmektedir. Bu nedenle özel okullarda çalışan öğretmenler; yönetmeliklerin kendilerine verdiği dersler; nöbetler; eğitsel çalışmalar ve proje çalışmaları gibi görev ve sorumlulukların yanı sıra okulun özel koşullarından kaynaklanan diğer özel görevleri de yerine getirmek durumunda kalmaktadırlar.
Özel okullar varlıklarını devam ettirmek için öğrenci kaydı alabilmek; rekabet etmek ve kendileri ile öğrencileri ve velileri arasında bir bağ kurabilmek için kaliteli eğitim vermek ve kendilerini sürekli yenilemek durumundadırlar. Özellikle yoğun bir rekabet ortamının bulunduğu bu tür örgütlerin başarılı olabilmeleri için çalışanlarının belirlenmiş rol tanımlarının üzerinde olan ve gönüllülük esasına dayanan davranışları daha fazla ortaya koymaları beklenmektedir. Bu türden davranışlar ilgili alan yazında Örgütsel Vatandaşlık Davranışı (ÖVD) şeklinde kavramsallaştırılmış ve özellikle son yıllarda üzerinde çok sayıda araştırma (Allison; Voss ve Dryer; 2001; Altunbaş; 2009; Nar; 2009; Oplatka; 2009; Samancı Kalaycı; 2007; Tschannen Moran; 2001; Yarım; 2009) yapılan konulardan biri olmuştur. Konu ile ilgili yapılan çalışmalar ÖVD’nın; örgütün sağlıklı bir şekilde işleyişini bozucu; istenmeyen davranışlardan korunmasını; çalışanların yetenek ve becerilerini geliştirmesini; etkin bir koordinasyon kurarak örgütün verimliliği ile performansını arttırmayı etkilediğini ortaya koymaktadır.
ÖVD; çalışanın resmi iş tanımına dâhil olmayan ancak kuruluşun işlevlerini etkin biçimde yerine getirmesine yardımcı olan isteğe bağlı davranışlardır. Bu tür davranışların sergilenmesi öncelikle bireyin kendi kişilik özellikleri ile doğrudan ilişkilidir. Çünkü örgütler; farklı kişilik özelliklerine; kültürel değerlere ve beklentilere sahip olan bireylerin bir arada çalıştıkları sosyal yapılardır. Kişilik özellikleri; kişilerin hayat karşındaki zorluklara bakış açısı; onların bir iş yapmaya ya da sürdürmeye yönelik çabalarını belirler. Her birey başka insanlarla ve toplumla ilişkilerinde aynı biçimde hareket etmemektedir. Bu; kişinin davranış ve hareket biçimine ilişkin olarak ortaya çıkan kişiliğine bağlı olmaktadır (Keleş; 2009).
ÖVD; temelde bireyin sahip olduğu özellikler ile örgütün niteliklerine bağlı olarak ortaya çıkmaktadır. Örgütsel vatandaşlık konusunda yapılan araştırmaların büyük çoğunluğunun; çalışanların bu davranışı sergilemelerine yol açan faktörlerle ilişkisi konusunda olduğu görülmektedir. Özellikle Türkiye’de yapılan çalışmalar (Aktaş; 2008; Atalay; 2005; Ay; 2007; Karakuş; 2008; Keskin; 2005; Mercan; 2006; Samancı Kalaycı; 2007) incelendiğinde daha çok bireyin sahip olduğu çalışma değerleri; özyeterlik; denetim odağı; duygusal zekâ gibi özellikler ile örgütsel güven; örgütsel adalet; örgütsel bağlılık gibi kavramların ÖVD üzerine etkilerinin ele alındığı görülmüştür. Ancak bireylerin içinde bulundukları rekabet koşullarının oluşturduğu stresin etkilerini azaltan ve hasta olmalarına neden olan gerginliği önleyen bir kişilik özelliği olan psikolojik dayanıklılıkla ilişkisi üzerine bir çalışmaya rastlanmamıştır.
İnsanların; stres ve kriz dönemlerinde olayları algılama şekilleri; tutumları ve olumsuz şartlarla mücadelede tercih ettikleri yollar farklılık göstermektedir. Psikolojik dayanıklılık; stresli durumlarda bireyin performans; sağlık ve ruh hallerinin olumlu kalmasını ifade eden kişilik özelliği olarak tanımlanmaktadır (Maddi; 1998). Khobasa (1979) psikolojik dayanıklılığı; sadece hayatta kalmak için değil; gelişim süresince hayatın zenginleştirilmesi için gerekli olan bilişsel; duygusal tutum ve davranışların bileşimi olarak ele almakta ve kavramı varoluşçu yaklaşımla açıklamaktadır. Bu nedenle; bireylerin psikolojik dayanıklılık düzeylerinin ÖVD’nı etkileyen önemli bir kişilik faktörü olduğu düşünülmektedir. Bu çalışmada öncelikle özel okullarda çalışan öğretmenlerin psikolojik dayanıklılık düzeyleriyle örgütsel vatandaşlık davranışlarının cinsiyet; medeni durum; öğrenim durumu; çalışılan kurum türü ve kıdem yılı değişkenleri açısından farklılaşma durumu incelenmeye çalışılmıştır. Bunun yanı sıra özel okullarda çalışan öğretmenlerin psikolojik dayanıklılık düzeyleriyle ÖVD’nın alt boyutları olan özgecilik; nezaket; centilmenlik; vicdanlılık; ve sivil erdem arasındaki ilişki düzeyi ele alınmıştır. Bu amaçla aşağıdaki sorulara cevap aranmıştır:
- Özel okullarda çalışan öğretmenlerin psikolojik dayanıklılık ve ÖVD düzeyleri cinsiyetlerine göre anlamlı düzeyde farklılaşmakta mıdır?
- Özel okullarda çalışan öğretmenlerin psikolojik dayanıklılık ve ÖVD düzeyleri medeni durumlarına göre anlamlı düzeyde farklılaşmakta mıdır?
- Özel okullarda çalışan öğretmenlerin psikolojik dayanıklılık ve ÖVD düzeyleri öğrenim durumlarına göre anlamlı düzeyde farklılaşmakta mıdır?
- Özel okullarda çalışan öğretmenlerin psikolojik dayanıklılık ve ÖVD düzeyleri görev yaptıkları kurum türüne göre anlamlı düzeyde farklılaşmakta mıdır?
- Özel okullarda çalışan öğretmenlerin psikolojik dayanıklılık ve ÖVD düzeyleri kıdemlerine göre anlamlı düzeyde farklılaşmakta mıdır?
- Özel okullarda çalışan öğretmenlerin psikolojik dayanıklılık ve ÖVD düzeyleri arasında anlamlı bir ilişki var mıdır?
- YÖNTEM
- Araştırma Metodu
- Araştırmanın Katılımcıları
- VERİ TOPLAMA ARAÇLARI
- Kişisel Bilgi Formu: Araştırmada öğretmenlerin; cinsiyet; medeni durum; kıdem; çalışılan kurum türü ve öğrenim durumlarını belirlemek amacıyla araştırmacılar tarafından geliştirilen kişisel bilgi formu kullanılmıştır. Kişisel bilgi formunda yukarıda belirtilen değişkenlerle ilgili kapalı uçlu sorular sorulmuş ve araştırmaya katılan öğretmenlerden kendilerine uygun seçeneği işaretlemeleri istenmiştir.
- Psikolojik Dayanıklılık Ölçeği: Öğretmenlerin psikolojik dayanıklılık düzeylerini ölçmek için Maddi ve Khoshaba (2001) tarafından geliştirilen ve Durak (2002) tarafından Türkçe’ye uyarlanan “Psikolojik dayanıklılık ölçeği III-R” kullanılmıştır. Orijinal ölçek; bireyin kendisine ve yaşamına ilişkin inançlarını ifade eden 18 madde ile ifade edilen bağlanma; kontrol ve güçlük olmak üzere üç alt boyuttan oluş*maktadır. Likert tipinde ve 0-3 arasında puanlanan bir ölçektir. Ölçek maddeleri “0 = hiç doğru değil” ve “3 = çok doğru” şeklinde derecelendirilmiştir. Ölçekten alınan puanla*rın yüksekliği psikolojik dayanıklılığın arttığını; düşüklüğü ise dayanıklılığın azaldığını göstermektedir. Her boyut; üç olumlu üç olumsuz olmak üzere toplam altı maddeyle ölçülmektedir. Ölçeğin iç tutarlık katsayısı .80; alt boyutların iç tutarlığı ise .71 olarak hesaplanmıştır (Maddi; Harvey; Khoshaba; Persico ve Brow; 2006). Ölçeğin Türkçe’ye uyarlamasındaki geçerlik ve güvenirlik çalışmalarında altı maddenin madde toplam korelasyonları .20’nin altında çıktığı için bu maddeler ölçekten atılmıştır. Geri kalan 12 maddenin madde toplam korelasyonları .23 ile .50 arasında olmuş ve ölçeğin iç tutarlık katsayısı .68 olarak bulunmuştur (Durak; 2002).
Psikolojik Dayanıklılık ile ilgili yapılan bazı çalışmalarda(Klag ve Bradley; 2004; Maddi ve diğ.; 2006; Maddi ve Khoshaba; 1994) psikolojik dayanıklılık; toplam puan olarak kullanılmanın yanında bağlanma; kontrol ve güçlük olmak üzere üç ayrı boyutta incelenmiştir. Bununla birlikte bazı araştırmacılar da (Durak; 2002; Terzi; 2005; Sezgin; 2012); psikolojik dayanıklılığı bütünsel açıdan ele alarak top*lam bir dayanıklılık puanı elde etmişlerdir. Bunun nedeni özellikle Türkiye’de yapılan çalışmalarda dayanıklılığın bağlanma ve kontrol boyutlarının ça*lıştığı bununla birlikte; güçlük boyutunun ise yeterince ayrışmadığının görülmesidir. Dayanıklılık konusundaki çalışmalarda genellikle bağlanma ve kontrol boyutlarının güçlük boyutuna göre daha iyi yordayıcılar olduğu ve güçlük boyutunun yapısal olarak zayıf bir görüntü çizdiği dikkat çekmektedir (Durak; 2002).
Bu çalışmada da; dayanıklılık ölçeğinin Türkiye’de yapılan geçerlik çalışmaları üç ayrı boyutu net olarak ortaya çıkaramadığı için toplam puan üzerinden hareket edilmiştir. Bu çalışmada; veriler ölçeğin 18 maddelik formu kullanılarak toplanmış. Toplanan nihai veriler üzerinde yapılan geçerlik ve güvenirlik analizi sonucunda madde toplam korelasyonları .20’nin altında çıkan 6 madde ölçekten çıkarılmıştır. Böylece; ölçekte 12 madde yer almış ve iç tutarlık katsayısı .66 olarak hesaplanmıştır. Bu araştırmada ölçeğin 12 maddelik son şekli kullanılmıştır. - Örgütsel Vatandaşlık Davranışı Ölçeği(ÖVD): Öğretmenlerin örgütsel vatandaşlık davranışlarını ölçmek üzere Vey ve Campbeil (2004) ve Williams ve Shiaw (1999) tarafından geliştirilen iki ayrı ölçme aracının birleştirilmesi şeklinde Basım ve Şeşen (2006) tarafından geliştirilen Örgütsel Vatandaşlık Davranışı ölçeği kullanılmıştır. Örgütsel Vatandaşlık Davranışı ölçeği “Özgecilik” (5 madde); “Vicdan” (3 madde); “Nezaket” (3madde); “Centilmenlik” (4 madde) ve “Sivil Erdem” (4 madde) olmak üzere 5 alt boyutu ölçmek üzere oluşturulmuş 19 madde içermektedir. Ölçekte örnek olarak “Aşırı iş yükü ile uğraşan bir öğretmen arkadaşıma yardım ederim”; “Mesai içerisinde kişisel işlerim için zaman harcamam”; “Önemsiz sorunlar için şikâyet ederek vaktimi boşa harcamam” gibi ifadelerden oluşmaktadır. Katılımcılardan bu ifadelere hangi oranda katıldıklarını 6’lı Likert tipi ölçek üzerinde; 0 (Kesinlikle katılmıyorum) ile 5 (Kesinlikle katılıyorum) arasında işaretlemeleri istenmiştir. Basım ve Şeşen (2006) tarafından iki farklı örneklem üzerinde yapılan çalışmada ÖVD ölçeğinin alt boyutlarının; birinci örneklem için hesaplanan Cronbach α değerleri 0.75 ile 0.86 arasında değişmektedir. Ölçeğin toplam güvenirliği ise 0.89 olarak bulunmuştur. İkinci ömeklem için hesaplanan Cronbach α değerleri ise 0.77 ile 0.87 arasında değişirken; ölçeğin toplam güvenirliği 0.94 olarak bulunmuştur (Basım ve Şeşen; 2006). Bu çalışma için hesaplanan iç tutarlık katsayıları da .74 ile .89 arasında değişmektedir.
- Verilerin Toplanması ve Analizi
- BULGULAR
Tablo 1. Özel okulda çalışan öğretmenlerin ÖVD ve psikolojik dayanıklılık düzeylerinin cinsiyete göre farklılaşmasına ilişkin t-testi Sonuçları
Cinsiyet
N
Std. Sapma
t
p
ÖVD
Kadın
120
14.23
3.36
.067
Erkek
121
13.43
3.33
Kadın
120
16.23
3.67
.065
Erkek
121
15.39
3.33
Kadın
120
13.93
3.12
.088
Erkek
121
14.74
4.13
Kadın
120
13.87
2.91
.133
Erkek
121
14.42
2.71
Kadın
120
15.25
3.28
.727
Erkek
121
15.40
3.23
Psikolojik Dayanıklılık
120
21.74
5.46
.002
Erkek
121
19.68
4.56
Öğretmenlerin ÖVD ölçeğinin alt boyutlarındaki aritmetik ortalamaları incelendiğinde özgecilik ve nezaket alt boyutunda kadın öğretmenlerin centilmenlik; vicdan ve sivil erdem alt boyutlarında ise erkek öğretmenlerin ortalamalarının yüksek olduğu görülmektedir. Ancak grupların puan ortalamaları arasındaki farkın anlamlılığını test etmek amacıyla hesaplanan t değerlerinin .05 düzeyinde anlamlı bir fark göstermediği tespit edilmiştir. Bu bulguya göre kadın ve erkek öğretmenlerin örgütsel vatandaşlık düzeyleri arasında anlamlı bir fark yoktur. Diğer bir ifadeyle öğretmenlerin ÖVD düzeyleri cinsiyetlerine göre farklılaşmamaktadır.
Öğretmenlerin psikolojik dayanıklılık ölçeğinden aldıkları puan ortalamaları incelendiğinde kadın öğretmenlerin aritmetik ortalamasının =21.74; erkek öğretmenlerin ortalamasının ise = 19.68 olduğu Tablo 1’de görülmektedir. Grupların puan ortalamaları arasındaki farkın anlamlılığını test etek amacıyla hesaplanan t değeri (t=3.168; p<.05) anlamlı bir farkı olduğunu ifade etmektedir. Bu bulguya göre kadın öğretmenlerin psikolojik dayanıklılık düzeyleri erkek öğretmenlerin psikolojik dayanıklılık düzeylerinden anlamlı düzeyde yüksektir.
Özel okullarda çalışan öğretmenlerin ÖVD ve psikolojik dayanıklılık düzeylerinin medeni duruma göre farklılaşma durumunu ortaya koymak amacıyla yapılan bağımsız gruplar için t testi analizi sonuçları Tablo 2’de verilmiştir.
Tablo 2. Özel okulda çalışan öğretmenlerin ÖVD ve psikolojik dayanıklılık düzeylerinin medeni durumlarına göre farklılaşmasına ilişkin t-testi Sonuçları
Medeni Durum
N
Std. Sapma
t
p
ÖVD
Bekâr
129
12.88
3.43
.001
Evli
112
14.93
2.93
Bekâr
129
14.56
3.78
.001
Evli
112
17.25
2.53
Bekâr
129
13.39
3.10