Çocuklarda İstenmeyen Davranışları Yönetme
Çoğu ebeveyn sessiz; yaramazlık yapmayan; söz dinleyen; kurallara uyan; efendi mi efendi çocukları olsun ister. Ancak çocuktan bahsediyoruz bir robottan değil; yalnız bir robot verilen komutları istenildiği gibi yerine getirir. Adı üstünde ÇOCUK! Yeri geldiğinde hırçınlaşacak; kendi isteğine göre davranacak; söz dinlemeyecek; kurallara uymayacak v.s. Bu gibi davranışlar ebeveynler tarafından kabul edilemeyen ve anormal olarak nitelendirilen davranışlardır. Bu davranışların anormal olarak kabul edilebilmesi için davranışın sıklığını belirlemek önemlidir.
Çocuklar Neden İstenmeyen Davranışlar Sergilerler?
Çocukları olumsuz davranışa yönelten nedenlerin başında yanlış ebeveyn tutumları gelmektedir.
SERBEST/PASİF EBEVEYN TUTUMU: Çocuğunuzun ağlamasına dayanamıyor; her isteğini alıyor; oyuncaklarını dağıttığında toplamasını istiyor ancak toplamadığında söylene söylene siz topluyorsanız; çocuğunuza ders çalışması gerektiğini söylüyor ancak bilgisayar başından kaldıramıyorsanız SERBEST/PASİF ebeveyn tutumuna sahipsiniz demektir. Bu tarz tutumda çocuklar otoriteye saygı duymaz; umursamazlık ortaya çıkar ve olumlu davranış sergileyemezler. Unutmayın sınırların ve düzenin olmadığı alanlarda çocuklarda gelişim ve öğrenme gerçekleşemez.
BASKICI/KONTROLCÜ EBEVEYN TUTUMU: Çocuğunuz oyuncaklarını paylaşmamak için kayga ederken oyuncaklarını elinden alıp odasından dışarı çıkmama yasağı veriyorsanız; oyuncaklarına zarar verdiği ve etrafı dağıttığı için oyuncaklarını saklıyor veya çöpe atıyorsanız; okul zamanı olduğu için tüm yıl boyunca bilgisayar kullanmasına izin vermiyorsanız; belli bir yaşa gelmesine rağmen ne yiyip ne içeceğine veya ne giyeceğine siz karar veriyorsanız BASKICI/KONTROLCÜ ebeveyn tutumuna sahipsiniz. Çocuk yetiştirmede tabi ki kurallar ve disiplin olmalı; ancak katı kurallar inatçı; içekapanık ve isyankar çocuklar yetişmesine neden olur. Ebeveynin baskıcı tutumları öfkeli ve saldırgan davranışları ortaya çıkarır.
TUTARSIZ EBEVEYN TUTUMU: Çocuğunuza televizyonu kapatıp dersinin başına oturmasını söyleyip çocuğunuz “biraz daha” diye ısrar ettiğinde izin veriyorsanız; kurallar koyup bir süre sonra çok zorlamamanız gerektiğini düşünüp kuralları kaldırıyorsanız; bugün evet dediğiniz davranışa yarın hayır diyorsanız TUTARSIZ ebeveyn tutumuna sahipsiniz. Sınırların ve özgürlük alanın belirsiz olması çocukların doğru davranışı öğrenmesini engeller. Tutarsız mesajlar çocuklarınızın iletişim kurma becerisini olumsuz etkileyecektir.
Çocuklarımızın istenmeyen davranışlar sergilemesinin tek nedeni ebeveyn tutumları değildir. Etki eden diğer nedenler aşağıdaki gibidir.
DİKKAT ÇEKMEK: Çocuk aile içerisinde sadece olumsuz davranışlar sergilerken dikkat çekiyor ve ilgi görüyorsa bu davranışları pekiştirilmiş olur ve tekrar etme olasılığı artar.
GÜÇ ELDE ETME: Aile içinde kendini yetersiz ve güçsüz algılayan çocuk güç elde etmek için olumsuz davranışlar sergiler.
ÖC ALMAK: Aile içinde kısıtlandığını; engellendiğini düşünen çocuk zalimce; asi ve kaba davranır.
Yetişkinler çocuğun davranışlarının amacını kendi duygularına; çocuğun davranışına verdikleri tepkilere ve çocuğun verdiği tepkilere bakarak anlayabilirler.
Ne Yapmalı?
Genelde anne ve babalar kötü davranışları cezalandırma yoluna giderler ve cezalandırdıkları davranışı sonlanacağını düşünürler. Fakat düşünülenin aksine ceza çoğu zaman ters tepki yaratarak istenmeyen davranışı daha da kötüleştirir.
1. Önleyici Açıklamalar Yapmak: Tekrarlanmasını istemediğiniz davranışı açıkça belirterek hangi davranışı yapabileceği hangi davranışı neden yapamayacağı konusunda bilgi verebilirsiniz.
2. Görmezden Gelme: Özellikle dikkat çekmeye yönelik davranışlarda etkili olmaktadır. Başınızı çevirin ve onunla göz temasından kaçının. Tartışmaya girmeyin; azarlamayın veya konuşmayın. Başka bir işle uğraşıyormuş gibi yapın ve odadan çıkın. Eğer çocuğunuz olumsuz davranışı sergilediğinde tepki vermediğinizi görürse bu davranışın işe yaramadığını varsayarak davranışı yapmaktan vazgeçebilir.
3. Dikkatini Başka Yere Çekmek: Görmezden gelebileceğiniz davranışı gözardı edip; istediğiniz gibi davrandığında takdir edebilirsiniz. Böylece; olumsuz davranışına ilgi göstererek istemeden yapılan pekiştirme yöntemini bırakmış olursunuz. İstenmeyen davranışı ortadan kalkınca bol bol ilgi gösterin.
4. Mola: Mola uygulamasında çocuk; istenmeyen davranışı yaptıktan hemen sonra yaklaşık 5 dakika gibi kısa bir süreliğine; bulunduğu ortamdan çıkartılarak yalnız bırakılır. Çocuğa neden dışarı çıkarıldığı söylenir ama başka bir açıklama yapılmaz. Bu yöntemle çocuğun yaptığı davranışı sorgulama imkanı olur.
5. Davranışının Sonucunu Yaşamasını Sağlamak: Bütün bu davranış değiştirme yaklaşımlarını defalarca denemenize rağmen çocuğun olumsuz davranışları devam ederse artık çocuğun davranışlarının sonuçlarını yaşama vakti gelmiştir. Yani; iki çocuğunuz da tv kanalları konusunda sık sık kavga ediyorlar ve bunun olmaması için bu davranışlarının yanlış olduğunu anlatıyorsunuz; neden bu şekilde oluyor diye düşünüp farklı saatlerde izlemeleri için destek oluyorsunuz; dikkatlerini başka bir yöne çekiyorsunuz; tv izlemek dışında yapabilecek aktiviteler konusunda önerilerde bulunuyorsunuz vs. fakat onlar aynı saatlerde farklı kanalları izlemek konusunda sürekli kavga etmeye devam ediyorlar. Böyle bir durumda o saatte tv’yi tamamen kapatırsanız davranışlarının sonuçlarını yaşamalarını sağlamış olursunuz.
AİLELER İÇİN;
1. Kararlı ve istikrarlı olun.
2. Kuralları çocuklarınızla beraber belirleyin.
3. Babalar; anneler ile işbirliği içine girin ve davranışlarınızda tutarlı olun.
4. Çocuğunuza asla boş tehditler savurmayın; yapamayacağınız şeyleri söylemeyin.
5. Çocuğunuza ne yapmasını anlatmak yerine gösterin; model olun.
6. Koşulsuz sevin ve kabul edin.
Çocuklar Neden İstenmeyen Davranışlar Sergilerler?
Çocukları olumsuz davranışa yönelten nedenlerin başında yanlış ebeveyn tutumları gelmektedir.
SERBEST/PASİF EBEVEYN TUTUMU: Çocuğunuzun ağlamasına dayanamıyor; her isteğini alıyor; oyuncaklarını dağıttığında toplamasını istiyor ancak toplamadığında söylene söylene siz topluyorsanız; çocuğunuza ders çalışması gerektiğini söylüyor ancak bilgisayar başından kaldıramıyorsanız SERBEST/PASİF ebeveyn tutumuna sahipsiniz demektir. Bu tarz tutumda çocuklar otoriteye saygı duymaz; umursamazlık ortaya çıkar ve olumlu davranış sergileyemezler. Unutmayın sınırların ve düzenin olmadığı alanlarda çocuklarda gelişim ve öğrenme gerçekleşemez.
BASKICI/KONTROLCÜ EBEVEYN TUTUMU: Çocuğunuz oyuncaklarını paylaşmamak için kayga ederken oyuncaklarını elinden alıp odasından dışarı çıkmama yasağı veriyorsanız; oyuncaklarına zarar verdiği ve etrafı dağıttığı için oyuncaklarını saklıyor veya çöpe atıyorsanız; okul zamanı olduğu için tüm yıl boyunca bilgisayar kullanmasına izin vermiyorsanız; belli bir yaşa gelmesine rağmen ne yiyip ne içeceğine veya ne giyeceğine siz karar veriyorsanız BASKICI/KONTROLCÜ ebeveyn tutumuna sahipsiniz. Çocuk yetiştirmede tabi ki kurallar ve disiplin olmalı; ancak katı kurallar inatçı; içekapanık ve isyankar çocuklar yetişmesine neden olur. Ebeveynin baskıcı tutumları öfkeli ve saldırgan davranışları ortaya çıkarır.
TUTARSIZ EBEVEYN TUTUMU: Çocuğunuza televizyonu kapatıp dersinin başına oturmasını söyleyip çocuğunuz “biraz daha” diye ısrar ettiğinde izin veriyorsanız; kurallar koyup bir süre sonra çok zorlamamanız gerektiğini düşünüp kuralları kaldırıyorsanız; bugün evet dediğiniz davranışa yarın hayır diyorsanız TUTARSIZ ebeveyn tutumuna sahipsiniz. Sınırların ve özgürlük alanın belirsiz olması çocukların doğru davranışı öğrenmesini engeller. Tutarsız mesajlar çocuklarınızın iletişim kurma becerisini olumsuz etkileyecektir.
Çocuklarımızın istenmeyen davranışlar sergilemesinin tek nedeni ebeveyn tutumları değildir. Etki eden diğer nedenler aşağıdaki gibidir.
DİKKAT ÇEKMEK: Çocuk aile içerisinde sadece olumsuz davranışlar sergilerken dikkat çekiyor ve ilgi görüyorsa bu davranışları pekiştirilmiş olur ve tekrar etme olasılığı artar.
GÜÇ ELDE ETME: Aile içinde kendini yetersiz ve güçsüz algılayan çocuk güç elde etmek için olumsuz davranışlar sergiler.
ÖC ALMAK: Aile içinde kısıtlandığını; engellendiğini düşünen çocuk zalimce; asi ve kaba davranır.
Yetişkinler çocuğun davranışlarının amacını kendi duygularına; çocuğun davranışına verdikleri tepkilere ve çocuğun verdiği tepkilere bakarak anlayabilirler.
Ne Yapmalı?
Genelde anne ve babalar kötü davranışları cezalandırma yoluna giderler ve cezalandırdıkları davranışı sonlanacağını düşünürler. Fakat düşünülenin aksine ceza çoğu zaman ters tepki yaratarak istenmeyen davranışı daha da kötüleştirir.
1. Önleyici Açıklamalar Yapmak: Tekrarlanmasını istemediğiniz davranışı açıkça belirterek hangi davranışı yapabileceği hangi davranışı neden yapamayacağı konusunda bilgi verebilirsiniz.
2. Görmezden Gelme: Özellikle dikkat çekmeye yönelik davranışlarda etkili olmaktadır. Başınızı çevirin ve onunla göz temasından kaçının. Tartışmaya girmeyin; azarlamayın veya konuşmayın. Başka bir işle uğraşıyormuş gibi yapın ve odadan çıkın. Eğer çocuğunuz olumsuz davranışı sergilediğinde tepki vermediğinizi görürse bu davranışın işe yaramadığını varsayarak davranışı yapmaktan vazgeçebilir.
3. Dikkatini Başka Yere Çekmek: Görmezden gelebileceğiniz davranışı gözardı edip; istediğiniz gibi davrandığında takdir edebilirsiniz. Böylece; olumsuz davranışına ilgi göstererek istemeden yapılan pekiştirme yöntemini bırakmış olursunuz. İstenmeyen davranışı ortadan kalkınca bol bol ilgi gösterin.
4. Mola: Mola uygulamasında çocuk; istenmeyen davranışı yaptıktan hemen sonra yaklaşık 5 dakika gibi kısa bir süreliğine; bulunduğu ortamdan çıkartılarak yalnız bırakılır. Çocuğa neden dışarı çıkarıldığı söylenir ama başka bir açıklama yapılmaz. Bu yöntemle çocuğun yaptığı davranışı sorgulama imkanı olur.
5. Davranışının Sonucunu Yaşamasını Sağlamak: Bütün bu davranış değiştirme yaklaşımlarını defalarca denemenize rağmen çocuğun olumsuz davranışları devam ederse artık çocuğun davranışlarının sonuçlarını yaşama vakti gelmiştir. Yani; iki çocuğunuz da tv kanalları konusunda sık sık kavga ediyorlar ve bunun olmaması için bu davranışlarının yanlış olduğunu anlatıyorsunuz; neden bu şekilde oluyor diye düşünüp farklı saatlerde izlemeleri için destek oluyorsunuz; dikkatlerini başka bir yöne çekiyorsunuz; tv izlemek dışında yapabilecek aktiviteler konusunda önerilerde bulunuyorsunuz vs. fakat onlar aynı saatlerde farklı kanalları izlemek konusunda sürekli kavga etmeye devam ediyorlar. Böyle bir durumda o saatte tv’yi tamamen kapatırsanız davranışlarının sonuçlarını yaşamalarını sağlamış olursunuz.
AİLELER İÇİN;
1. Kararlı ve istikrarlı olun.
2. Kuralları çocuklarınızla beraber belirleyin.
3. Babalar; anneler ile işbirliği içine girin ve davranışlarınızda tutarlı olun.
4. Çocuğunuza asla boş tehditler savurmayın; yapamayacağınız şeyleri söylemeyin.
5. Çocuğunuza ne yapmasını anlatmak yerine gösterin; model olun.
6. Koşulsuz sevin ve kabul edin.