Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) dikkatsizlik; aşırı hareketlilik ve dürtüsellik belirtileri ile tanımlanan ve tedavi edilmediğinde ömür boyu sürebilen bir bozukluktur. Okul öncesi dönemde belirtiler kendisini göstermeye başlasa da özellikle ilkokula başlanan dönemde belirgin hale gelir. Okul gibi kendine ait sistem ve kurallar içeren kalabalık ortamlarda çocuğun dikkatini verememesi ve davranışlarını kontrol edememesi onun sınıf içerisinde diğer öğrencilerden farklı tutum ve davranışlar sergilediğini gösterir. “Kıpır kıpır”; “yerinde duramayan” düşünmeden davranan”; “unutkan”; “dalgın”; “dağınık”; “sırasını bekleyemeyen”; “söz dinlemeyen”; “kurallara uymayan”; “eşyalarını kaybeden”;”çok konuşan” vb. ifadeler DEHB tanısı için tek ve yeterli belirtiler değildir. Bu yüzden tanı alanda çalışan bir uzman tarafından konmalı ve bu süreçte çocuğun öğretmeninden; ebeveynlerinden ve çocuktan bilgi alınarak çocuğun davranışları ayrıntılı olarak gözlenmelidir. DSM-IV Tanı Kriterlerine göre Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite belirtileri şu şekilde belirlenmiştir.
Dikkat Eksikliği Belirtileri;
• Çoğu zaman dikkatini ayrıntılara veremez ya da okul ödevlerinde; işlerinde ya da diğer etkinliklerde dikkatsizce hatalar yapar
• Çoğu zaman üzerine aldığı görevlerde ya da oynadığı etkinliklerde dikkati dağılır
• Doğrudan kendisine konuşulduğunda çoğu zaman dinlemiyormuş gibi görünür
• Çoğu zaman yönergeleri izlemez ve okul ödevlerini; ufak tefek işleri ya da okuldaki görevlerini tamamlayamaz (karşıt olma bozukluğuna ya da yönergeleri anlayamamaya bağlı değildir)
• Çoğu zaman üzerine aldığı görevleri ve etkinlikleri düzenlemekte zorluk çeker
• Çoğu zaman sürekli mental çabayı gerektiren görevlerden kaçınır; bunları sevmez ya da bunlarda yer almaya karşı isteksizdir
• Çoğu zaman üzerine aldığı görevler ya da etkinlikler için gerekli olan şeyleri kaybeder (örn: oyuncaklar; okul ödevleri; kalemler; kitaplar ya da araç gereçler)
• Çoğu zaman dikkati dış uyaranlarla kolaylıkla dağılır
• Günlük etkinliklerinde çoğu zaman unutkandır
Hiperaktivite Belirtileri;
• Çoğu zaman elleri; ayakları kıpır kıpırdır ya da oturduğu yerde kıpırdanıp durur
• Çoğu zaman sınıfta ya da oturması beklenen diğer durumlarda oturduğu yerden kalkar
• Çoğu zaman uygunsuz olan durumlarda koşuşturup durur ya da tırmanır (ergenlerde ya da erişkinlerde öznel huzursuzluk duyguları ile sınırlı olabilir)
• Çoğu zaman sakin bir biçimde; boş zamanları geçirme etkinliklerine katılma ya da oyun oynama zorluğu vardır
• Çoğu zaman hareket halindedir ya da bir motor tarafından sürülüyormuş gibi davranır
• Çoğu zaman çok konuşur
• Çoğu zaman sorulan soru tamamlanmadan önce cevabını yapıştırır
• Çoğu zaman sırasını bekleme güçlüğü vardır
• Çoğu zaman başkalarının sözünü keser ya da yaptıklarının arasına girer (örn. Başkalarının konuşmalarına ya da oyunlarına burnunu sokar)
DEHB kendi içerisinde üç alt gruba ayrılmaktadır. Bunlardan birisi aşırı hareketlilik ve dürtüselliğin ön planda olduğu grup; diğeri dikkatsizliğin ön planda olduğu grup; sonuncusu ise her iki gruptaki belirtilerin aynı düzeyde görüldüğü gruptur. Çocuğun hangi grupta yer aldığı belirlendikten sonra tedavi planlamasının yapılması daha uygundur. İlaç ve psikoterapinin birlikte yürütüldüğü tedavilerde daha kısa sürede daha kalıcı sonuçlar elde edildiği gözlenmektedir.
DEHB’na eşlik eden davranış bozuklukları çoğu zaman ebeveynlerin tükenmişlik hissetmesine ve tahammül düzeyinin düşmesine neden olur. Bu yüzden tedavi sürecine anne ve babayı dahil etmek; gerekli bilgileri aktarmak ve çocuğa karşı nasıl tutum-davranışlar sergilemeleri gerektiği konusunda yönlendirmelerde bulunmak; hissettikleri gerginlik ve kaygı ile çalışmak tedavinin önemli parçalarıdır. Öğretmen; ebeveynler ve uzman arasındaki işbirliğini sağlamak; DEHB tanısı almış öğrencilerle çalışan öğretmenlere sınıf yönetimi ve bu çocuklar üzerinde otorite kurma; sınırları belirleme konusunda destek olunması tedavi sürecini hızlandıran bir diğer önemli noktadır.
DEHB tanısı almış olan çocukların birçok durumda yaptıkları işe tam konsantre olamadıkları ve dikkatlerinin kısa süreli olduğu bilinmekle birlikte ilgilerini çeken ya da keyif aldıkları işlere daha kolay odaklandıkları ve daha uzun süre bu eylemi devam ettirebildikleri görülmektedir.
DEHB erken dönemde tedavi edilmediğinde başka bozuklukların da eşlik ettiği görülmektedir. Bu konuda ebeveynlerden istenilen çocuklarında DEHB olduğuna dair bir şüpheleri olduğunda ve okuldan bu konuda sıkıntılar yaşandığına dair bilgi verildiğinde zaman kaybetmeden uzman desteğine başvurmalarıdır.
Kaynakça:
Ayla Soykan Aysev; İlkiz Altınoğlu Dikmeer; Pınar Öner. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu ve Özgül Öğrenme Güçlüğü
Ertuğrul Köroğlu (2001) DSM-IV Tanı Ölçütleri Başvuru El Kitabı
Eyüp Sabri Ercan; Cahide Aydın. (2014) Anne Baba ve Eğitimciler için Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu
Yankı Yazgan. (2010) Hiperaktif Çocuk Okulda
Dikkat Eksikliği Belirtileri;
• Çoğu zaman dikkatini ayrıntılara veremez ya da okul ödevlerinde; işlerinde ya da diğer etkinliklerde dikkatsizce hatalar yapar
• Çoğu zaman üzerine aldığı görevlerde ya da oynadığı etkinliklerde dikkati dağılır
• Doğrudan kendisine konuşulduğunda çoğu zaman dinlemiyormuş gibi görünür
• Çoğu zaman yönergeleri izlemez ve okul ödevlerini; ufak tefek işleri ya da okuldaki görevlerini tamamlayamaz (karşıt olma bozukluğuna ya da yönergeleri anlayamamaya bağlı değildir)
• Çoğu zaman üzerine aldığı görevleri ve etkinlikleri düzenlemekte zorluk çeker
• Çoğu zaman sürekli mental çabayı gerektiren görevlerden kaçınır; bunları sevmez ya da bunlarda yer almaya karşı isteksizdir
• Çoğu zaman üzerine aldığı görevler ya da etkinlikler için gerekli olan şeyleri kaybeder (örn: oyuncaklar; okul ödevleri; kalemler; kitaplar ya da araç gereçler)
• Çoğu zaman dikkati dış uyaranlarla kolaylıkla dağılır
• Günlük etkinliklerinde çoğu zaman unutkandır
Hiperaktivite Belirtileri;
• Çoğu zaman elleri; ayakları kıpır kıpırdır ya da oturduğu yerde kıpırdanıp durur
• Çoğu zaman sınıfta ya da oturması beklenen diğer durumlarda oturduğu yerden kalkar
• Çoğu zaman uygunsuz olan durumlarda koşuşturup durur ya da tırmanır (ergenlerde ya da erişkinlerde öznel huzursuzluk duyguları ile sınırlı olabilir)
• Çoğu zaman sakin bir biçimde; boş zamanları geçirme etkinliklerine katılma ya da oyun oynama zorluğu vardır
• Çoğu zaman hareket halindedir ya da bir motor tarafından sürülüyormuş gibi davranır
• Çoğu zaman çok konuşur
• Çoğu zaman sorulan soru tamamlanmadan önce cevabını yapıştırır
• Çoğu zaman sırasını bekleme güçlüğü vardır
• Çoğu zaman başkalarının sözünü keser ya da yaptıklarının arasına girer (örn. Başkalarının konuşmalarına ya da oyunlarına burnunu sokar)
DEHB kendi içerisinde üç alt gruba ayrılmaktadır. Bunlardan birisi aşırı hareketlilik ve dürtüselliğin ön planda olduğu grup; diğeri dikkatsizliğin ön planda olduğu grup; sonuncusu ise her iki gruptaki belirtilerin aynı düzeyde görüldüğü gruptur. Çocuğun hangi grupta yer aldığı belirlendikten sonra tedavi planlamasının yapılması daha uygundur. İlaç ve psikoterapinin birlikte yürütüldüğü tedavilerde daha kısa sürede daha kalıcı sonuçlar elde edildiği gözlenmektedir.
DEHB’na eşlik eden davranış bozuklukları çoğu zaman ebeveynlerin tükenmişlik hissetmesine ve tahammül düzeyinin düşmesine neden olur. Bu yüzden tedavi sürecine anne ve babayı dahil etmek; gerekli bilgileri aktarmak ve çocuğa karşı nasıl tutum-davranışlar sergilemeleri gerektiği konusunda yönlendirmelerde bulunmak; hissettikleri gerginlik ve kaygı ile çalışmak tedavinin önemli parçalarıdır. Öğretmen; ebeveynler ve uzman arasındaki işbirliğini sağlamak; DEHB tanısı almış öğrencilerle çalışan öğretmenlere sınıf yönetimi ve bu çocuklar üzerinde otorite kurma; sınırları belirleme konusunda destek olunması tedavi sürecini hızlandıran bir diğer önemli noktadır.
DEHB tanısı almış olan çocukların birçok durumda yaptıkları işe tam konsantre olamadıkları ve dikkatlerinin kısa süreli olduğu bilinmekle birlikte ilgilerini çeken ya da keyif aldıkları işlere daha kolay odaklandıkları ve daha uzun süre bu eylemi devam ettirebildikleri görülmektedir.
DEHB erken dönemde tedavi edilmediğinde başka bozuklukların da eşlik ettiği görülmektedir. Bu konuda ebeveynlerden istenilen çocuklarında DEHB olduğuna dair bir şüpheleri olduğunda ve okuldan bu konuda sıkıntılar yaşandığına dair bilgi verildiğinde zaman kaybetmeden uzman desteğine başvurmalarıdır.
Kaynakça:
Ayla Soykan Aysev; İlkiz Altınoğlu Dikmeer; Pınar Öner. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu ve Özgül Öğrenme Güçlüğü
Ertuğrul Köroğlu (2001) DSM-IV Tanı Ölçütleri Başvuru El Kitabı
Eyüp Sabri Ercan; Cahide Aydın. (2014) Anne Baba ve Eğitimciler için Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu
Yankı Yazgan. (2010) Hiperaktif Çocuk Okulda