Çocuklara Sorumluluk ve Özgüven: Ailelere Öneriler
Özgür TÖNBÜL; Psikolojik Danışman & Aile Danışmanı
Çocuklarda sorumluluk ve özgüven birlikte gelişen davranışlardır. Aileler olarak bizler çocuklarımıza sorumluluk kazandırmada ve özgüveni olan çocuklar yetiştirmekte zorlanmaktayız. Özellikle son yıllarda modern çağın getirdiği yeni aile tipleri ve teknolojik gelişmeler çocuklarda sorumluluk ve özgüven düzeylerini düşürmektedir.
Özgüven; çocukların yeni şeyleri deneme konusunda kendine güvenmelerini; engeller karşısında çaba göstermeye devam etmelerini; başkaları ile sağlıklı etkileşimlerde bulunmalarını; beklenmedik güçlüklerle baş edebilmelerini ve kendi davranışlarını etkin bir şekilde idare edebilmelerini sağlar.
Güçlü bir özgüven duygusu; çocuğa sürekli değişen dünya ile baş etmek ve buna uyum sağlamak için gerekli esnekliği ve kaynakları sağlar. Çocuğun okulda kendisiyle alay edilmesinden; elindeki oyuncağının alınmasına ve ergenlik döneminde alkol; uyuşturucu gibi zararlı maddeleri reddedebilmeye kadar pek çok konu ile mücadele edebilme yeteneğini artırır.
Çocukta Özgüven Eksikliğinin Temel Sinyalleri:
- Kendi başına hiç bir karar alamaz; her şeyi ebeveynlerine sorar ve onay ihtiyacı hisseder.
-Hata yapmaktan çok korkar.
-İçe kapanıktır; sessizdir; yaşıtları ile iletişim kurmakta zorlanır.
-Hakkını koruyamaz; kendisini savunamaz.
-Davranışları tutuktur.
-Uyaranlara karşı orantısız ve abartılı tepkiler verebilir.
Özgüven; baskıcı ortamda; uyguladıkları kuralların nedenlerini çocuklarına açıklama gereği duymayan ailelerde; yeterince gelişmez. ( heykeltıraş aileler). Özgür ve demokratik aile ortamlarında; olayların nedenlerini açıklayan; çocuğun ihtiyaçlarını göz önünde bulunduran anne ve baba yaklaşımıyla gelişebilir. (Bahçıvan aileler)
Sorumluluk ise başkalarının haklarına saygı göstermek ve kendi davranışlarının sonuçlarını kabul etmektir. Çocuğa sorumluluk vermek; kişilik gelişimine pozitif yönde etkileyen ve hızlandıran bir unsurdur. Uygun dozda (yaşına; cinsiyetine; fizik gücüne uygun) yüklenen sorumluluk; çocuğun kendine güvenini arttırır; paylaşma ve başarma duygularını tatmin eder; insiyatif koyma; çevresini ve kendini organize ve kontrol etme becerilerini geliştirir.
Sorumlu çocuklar; kendi kaynaklarını kullanan; kendine güvenen; kendi kararlarını kendisi veren; bağımsız hareket eden; davranışlarının haklarını çiğnemeden; kendini ihtiyaçlarını karşılayabilen çocuklardır.
Sorumluluk ile kişilik bir birbirini tamamlayan iki özelliktir; kişilik sahibi olunmadan sorumluluk kazanılmaz. Çocukta kişilik gelişimi doğumdan itibaren başlar ve 6 yaşlarında büyük çapta tamamlanmış olur. Sorumluluk duygusu kişilik gelişimiyle doğrudan orantılıdır. Duygularını; tepkilerini rahatça ifade etmesine; gerektiğinde “Hayır” demesine izin verilmeyen çocuklarda bağımsız bir kişilik gelişmediği için sorumluluk duygusu da kazanamazlar. Aşırı korumacı ve müdahaleci anne babalar çocuklarında köle bir kişilik geliştirdiklerini farkında değillerdir.
AİLELERE ÖNERİLER
ÇOCUKLARIN ÖZGÜVENLERİNİ GELİŞTİRMEK İÇİN YAPILMASI GEREKENLER
-Çocuklarla konuşurken; kendilerine güvendiğimizi; onların seçiminin bizim için değerli olduğunu vurgulamamız gerekir.
* Senin de fikrini almak istedik.
* Buna sen karar ver.
* Bu senin seçimine bağlı…
* Sence nasıl olur?
- Var olmalarının sizin için ne kadar önemli olduğunu onlara gösterin.
* İyi ki varsın..
* Seni çok seviyorum.
* Benim için değerlisin.
-Kendilerine olan özgüvenlerinde sarsıntı gördüğünüz an harekete geçin.
* Ben senin bunu yapabileceğine inanıyorum.
* Sen istediğin her şeyi başarırsın. gibi…
-Çocuğunuza kendisine has yeteneklerini ortaya çıkartmasında yardımcı olun.
-Çeşitli aktivitelere katılmasına; değişik ortamlara girmesine yeni arkadaşlıklar kurmasına
fırsat yaratın.
-Yaptıkları ve ilgilendikleri şeylerin sizin için ne kadar önemli ve değerli olduğunu gösterin.
- Ne kadar yaratıcı bir gücün var; şu yaptığın harika şeye bak……..
- Mükemmel bir ödev hazırlamışsın…
- Tabloda kullandığın renkler ne kadar uyumlu….
-Çocuğunuza güvenmeyi öğrenin ve bunu sergileyin ki o da kendisine güvensin.
- Ben senin bunu yapabileceğine inanıyorum.
- Sana güvenim sonsuz.
- İstediğinde yapamayacağın hiçbir şey yok…
-Birlikte vakit geçirin.
-Beklentileriniz çocuğunuzun seviyesine uygun olsun; onu aşacak beklentilerden kaçının.
-Kendi ideal ve standartlarınızı çocuğunuza dayatmayın. O sizin yapamadıklarınızı başarmakla görevli değildir. Sizin beklentileriniz onun beklentileri OLMAYABİLİR.
-Yapması gereken şeyleri onu yerine siz yapmayın.
-Sadece çok özel yetenek ya da başarılarına değil; her şeyine değer verdiğinizi ve takdir ettiğinizi belirtin.
-Çocuğunuzla ilgili problemleri onu suçlamadan ya da onun karakterini eleştirmeden tartışın.
-Davranışı zorlama ile değiştirebilirsiniz ama kişiliğini değiştiremezsiniz. Yani yapılan iş ile kişiyi ayırın.
-Onların özgüvenlerini yükseltmek için olumlu ve sevgi dolu bir dil kullanın:
• Seninle gurur duyuyorum.
• Seni görünce çok mutlu oldum
• Seni çok özledim.
• Seninle oyun oynamaya bayılıyorum.
Çocuğa kendine yetmeyi ve kendi kendini yönetmeyi öğretin. Öyle bir özgür ortam hazırlayın ki; ayakları üzerinde durmayı; kendi kanatlarıyla uçmayı öğrenebilsin. Çocuğa yaşına ve gelişim düzeyine uygun görev ve sorumluluklar verin.
İki ve Üç Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar
v Bu yaş grubunda bulunan çocuklar giyilmesi basit olan giyecekleri kendi başlarına giymeyi başarabilirler.
v Acemice de olsa yemek esnasında çatal kaşık kullanabilirler.
v Bu yaşta bardaktan su içme denemeleri de gözlemlenebilir.
v Yemeğini biraz dökerek yediği için anne tarafından yedirilen çocuğun çatal kaşık kullanma yeteneği ; kendi başına yemek yeme denemesine imkan sunulan çocuğa nazaran daha fazla gelişecektir.
Dört ve Beş Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar
v Bu yaş grubundaki çocuklar kolay ev işlerine yardımcı olabilirler
v .Elini ve yüzünü yıkayabilirler.
v Bilişsel; fiziksel ve sosyal becerilerin gelişimi ile birlikte; sorumluluk kavramı bu yaş döneminden itibaren daha da önem kazanmaya başlar.
v 2-3 yaş döneminin inatçılıklarının azaldığı; günlük hayat ile ilgili gözlemlerin ve ilginin arttığı bu dönemde; çocuklar “bir iş yapmaktan” ve bunu göstermekten büyük bir keyif alırlar.
v Bu yaştaki çocuğunuzdan odasındaki oyuncakları toplamasını; kendi başına elini yüzünü yıkamasını; yemeğini yemesini; masa hazırlanırken bir şeyleri (örneğin tuzluk) götürmesini bekleyebilirsiniz.
v Öz bakım becerilerini kendi başına yapmak için ilk adımı atabilirler; diş fırçalamak; elini yüzünü yıkamak gibi. Tabi bu becerileri anne babayı bire bir gözlemleyerek ve onların desteği ile deneyerek geliştireceklerdir. Ayrıca bu yaşta ayakkabılarını giyebilirler. Ama bağcıkları bağlamak için hala yardıma ihtiyaçları vardır.
Altı ve Yedi Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar
v Okul öncesi dönemden okul dönemine geçiş yapan bu yaş çocukları artık yavaş yavaş kendi ayakları üzerinde durmaya başlamışlardır.
v Yuva ve hazırlık sınıfı derken birinci sınıfa başlayan çocukların dünyasında artık sadece ailesi yoktur.
v Dış dünyaya ait beceri ve sorumlulukları kazanmaya hazır duruma gelmişlerdir. Artık kendi başlarına giyinip soyuna bilirler. Eğer anne baba sabredemeyip bu seferde “ben giydireyim” derse o zaman bu becerinin gelişmesi gecikecektir.
v Ayrıca eğer bir yere geç kalınması söz konusu ise çocuğun hazırlaması için yeterli zaman verildikten sonra geç kalmanın sonucunu çocuğun yaşaması da sorumluluk duygusunun gelişmesi için önemlidir.
v Bu yaş grubundaki çocuklar kendi ile ilgili sorumlukların yanı sıra tüm aileyi ilgilendiren sorumlukları da yerine getirebilirler.
Sekiz ve Dokuz Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar
* Yardım almadan banyo yapabilmek;
* Çekmece ve dolaplarını temiz ve düzenli tutmak;
* Kimse söylemeden okul giysilerini değiştirmek;
* Kimse söylemeden derslerini düzenli olarak yapmak;
On Bir ve On İki Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar
* Evde tek başına kalmak;
* Bağımsız olarak kendi ödev programını yürütmek;
* Kendi başına ulaşım araçlarına binmek;
* Toplu yerlerde (kütüphane; tiyatro vb.) gerektiği gibi davranmak;
* Kendisine uygun hobileri bulmak ve sürdürmek;
Sorumluluk alma konusunda çocuğun gösterdiği çabalara saygı duyun.
* Onu görev ve sorumluluklarıyla baş başa bırakın.
* Çocuğun seçim yapmasına izin verin.
* Evde net kurallarınız olsun ve bunlar duruma; olaylara ve sizin içinde bulunduğunuz psikolojik duruma göre değişmesin.
Çocuğunuza sevildiğini; istendiğini ve sizin için önemli olduğunu hissettirin.
* Çocuğunuza iyi davranmanız ve yumuşak bir sesle konuşun.
ÇOCUKLARDA SORUMLULUK VE ÖZGÜVEN: AİLELERE ÖNERİLER
Özgüven; çocukların yeni şeyleri deneme konusunda kendine güvenmelerini; engeller karşısında çaba göstermeye devam etmelerini; başkaları ile sağlıklı etkileşimlerde bulunmalarını; beklenmedik güçlüklerle baş edebilmelerini ve kendi davranışlarını etkin bir şekilde idare edebilmelerini sağlar.
Güçlü bir özgüven duygusu; çocuğa sürekli değişen dünya ile baş etmek ve buna uyum sağlamak için gerekli esnekliği ve kaynakları sağlar. Çocuğun okulda kendisiyle alay edilmesinden; elindeki oyuncağının alınmasına ve ergenlik döneminde alkol; uyuşturucu gibi zararlı maddeleri reddedebilmeye kadar pek çok konu ile mücadele edebilme yeteneğini artırır.
Çocukta Özgüven Eksikliğinin Temel Sinyalleri:
- Kendi başına hiç bir karar alamaz; her şeyi ebeveynlerine sorar ve onay ihtiyacı hisseder.
-Hata yapmaktan çok korkar.
-İçe kapanıktır; sessizdir; yaşıtları ile iletişim kurmakta zorlanır.
-Hakkını koruyamaz; kendisini savunamaz.
-Davranışları tutuktur.
-Uyaranlara karşı orantısız ve abartılı tepkiler verebilir.
Özgüven; baskıcı ortamda; uyguladıkları kuralların nedenlerini çocuklarına açıklama gereği duymayan ailelerde; yeterince gelişmez. ( heykeltıraş aileler). Özgür ve demokratik aile ortamlarında; olayların nedenlerini açıklayan; çocuğun ihtiyaçlarını göz önünde bulunduran anne ve baba yaklaşımıyla gelişebilir. (Bahçıvan aileler)
Sorumluluk ise başkalarının haklarına saygı göstermek ve kendi davranışlarının sonuçlarını kabul etmektir. Çocuğa sorumluluk vermek; kişilik gelişimine pozitif yönde etkileyen ve hızlandıran bir unsurdur. Uygun dozda (yaşına; cinsiyetine; fizik gücüne uygun) yüklenen sorumluluk; çocuğun kendine güvenini arttırır; paylaşma ve başarma duygularını tatmin eder; insiyatif koyma; çevresini ve kendini organize ve kontrol etme becerilerini geliştirir.
Sorumlu çocuklar; kendi kaynaklarını kullanan; kendine güvenen; kendi kararlarını kendisi veren; bağımsız hareket eden; davranışlarının haklarını çiğnemeden; kendini ihtiyaçlarını karşılayabilen çocuklardır.
Sorumluluk ile kişilik bir birbirini tamamlayan iki özelliktir; kişilik sahibi olunmadan sorumluluk kazanılmaz. Çocukta kişilik gelişimi doğumdan itibaren başlar ve 6 yaşlarında büyük çapta tamamlanmış olur. Sorumluluk duygusu kişilik gelişimiyle doğrudan orantılıdır. Duygularını; tepkilerini rahatça ifade etmesine; gerektiğinde “Hayır” demesine izin verilmeyen çocuklarda bağımsız bir kişilik gelişmediği için sorumluluk duygusu da kazanamazlar. Aşırı korumacı ve müdahaleci anne babalar çocuklarında köle bir kişilik geliştirdiklerini farkında değillerdir.
AİLELERE ÖNERİLER
ÇOCUKLARIN ÖZGÜVENLERİNİ GELİŞTİRMEK İÇİN YAPILMASI GEREKENLER
-Çocuklarla konuşurken; kendilerine güvendiğimizi; onların seçiminin bizim için değerli olduğunu vurgulamamız gerekir.
* Senin de fikrini almak istedik.
* Buna sen karar ver.
* Bu senin seçimine bağlı…
* Sence nasıl olur?
- Var olmalarının sizin için ne kadar önemli olduğunu onlara gösterin.
* İyi ki varsın..
* Seni çok seviyorum.
* Benim için değerlisin.
-Kendilerine olan özgüvenlerinde sarsıntı gördüğünüz an harekete geçin.
* Ben senin bunu yapabileceğine inanıyorum.
* Sen istediğin her şeyi başarırsın. gibi…
-Çocuğunuza kendisine has yeteneklerini ortaya çıkartmasında yardımcı olun.
-Çeşitli aktivitelere katılmasına; değişik ortamlara girmesine yeni arkadaşlıklar kurmasına
fırsat yaratın.
-Yaptıkları ve ilgilendikleri şeylerin sizin için ne kadar önemli ve değerli olduğunu gösterin.
- Ne kadar yaratıcı bir gücün var; şu yaptığın harika şeye bak……..
- Mükemmel bir ödev hazırlamışsın…
- Tabloda kullandığın renkler ne kadar uyumlu….
-Çocuğunuza güvenmeyi öğrenin ve bunu sergileyin ki o da kendisine güvensin.
- Ben senin bunu yapabileceğine inanıyorum.
- Sana güvenim sonsuz.
- İstediğinde yapamayacağın hiçbir şey yok…
-Birlikte vakit geçirin.
-Beklentileriniz çocuğunuzun seviyesine uygun olsun; onu aşacak beklentilerden kaçının.
-Kendi ideal ve standartlarınızı çocuğunuza dayatmayın. O sizin yapamadıklarınızı başarmakla görevli değildir. Sizin beklentileriniz onun beklentileri OLMAYABİLİR.
-Yapması gereken şeyleri onu yerine siz yapmayın.
-Sadece çok özel yetenek ya da başarılarına değil; her şeyine değer verdiğinizi ve takdir ettiğinizi belirtin.
-Çocuğunuzla ilgili problemleri onu suçlamadan ya da onun karakterini eleştirmeden tartışın.
-Davranışı zorlama ile değiştirebilirsiniz ama kişiliğini değiştiremezsiniz. Yani yapılan iş ile kişiyi ayırın.
-Onların özgüvenlerini yükseltmek için olumlu ve sevgi dolu bir dil kullanın:
• Seninle gurur duyuyorum.
• Seni görünce çok mutlu oldum
• Seni çok özledim.
• Seninle oyun oynamaya bayılıyorum.
Çocuğa kendine yetmeyi ve kendi kendini yönetmeyi öğretin. Öyle bir özgür ortam hazırlayın ki; ayakları üzerinde durmayı; kendi kanatlarıyla uçmayı öğrenebilsin. Çocuğa yaşına ve gelişim düzeyine uygun görev ve sorumluluklar verin.
İki ve Üç Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar
v Bu yaş grubunda bulunan çocuklar giyilmesi basit olan giyecekleri kendi başlarına giymeyi başarabilirler.
v Acemice de olsa yemek esnasında çatal kaşık kullanabilirler.
v Bu yaşta bardaktan su içme denemeleri de gözlemlenebilir.
v Yemeğini biraz dökerek yediği için anne tarafından yedirilen çocuğun çatal kaşık kullanma yeteneği ; kendi başına yemek yeme denemesine imkan sunulan çocuğa nazaran daha fazla gelişecektir.
Dört ve Beş Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar
v Bu yaş grubundaki çocuklar kolay ev işlerine yardımcı olabilirler
v .Elini ve yüzünü yıkayabilirler.
v Bilişsel; fiziksel ve sosyal becerilerin gelişimi ile birlikte; sorumluluk kavramı bu yaş döneminden itibaren daha da önem kazanmaya başlar.
v 2-3 yaş döneminin inatçılıklarının azaldığı; günlük hayat ile ilgili gözlemlerin ve ilginin arttığı bu dönemde; çocuklar “bir iş yapmaktan” ve bunu göstermekten büyük bir keyif alırlar.
v Bu yaştaki çocuğunuzdan odasındaki oyuncakları toplamasını; kendi başına elini yüzünü yıkamasını; yemeğini yemesini; masa hazırlanırken bir şeyleri (örneğin tuzluk) götürmesini bekleyebilirsiniz.
v Öz bakım becerilerini kendi başına yapmak için ilk adımı atabilirler; diş fırçalamak; elini yüzünü yıkamak gibi. Tabi bu becerileri anne babayı bire bir gözlemleyerek ve onların desteği ile deneyerek geliştireceklerdir. Ayrıca bu yaşta ayakkabılarını giyebilirler. Ama bağcıkları bağlamak için hala yardıma ihtiyaçları vardır.
Altı ve Yedi Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar
v Okul öncesi dönemden okul dönemine geçiş yapan bu yaş çocukları artık yavaş yavaş kendi ayakları üzerinde durmaya başlamışlardır.
v Yuva ve hazırlık sınıfı derken birinci sınıfa başlayan çocukların dünyasında artık sadece ailesi yoktur.
v Dış dünyaya ait beceri ve sorumlulukları kazanmaya hazır duruma gelmişlerdir. Artık kendi başlarına giyinip soyuna bilirler. Eğer anne baba sabredemeyip bu seferde “ben giydireyim” derse o zaman bu becerinin gelişmesi gecikecektir.
v Ayrıca eğer bir yere geç kalınması söz konusu ise çocuğun hazırlaması için yeterli zaman verildikten sonra geç kalmanın sonucunu çocuğun yaşaması da sorumluluk duygusunun gelişmesi için önemlidir.
v Bu yaş grubundaki çocuklar kendi ile ilgili sorumlukların yanı sıra tüm aileyi ilgilendiren sorumlukları da yerine getirebilirler.
Sekiz ve Dokuz Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar
* Yardım almadan banyo yapabilmek;
* Çekmece ve dolaplarını temiz ve düzenli tutmak;
* Kimse söylemeden okul giysilerini değiştirmek;
* Kimse söylemeden derslerini düzenli olarak yapmak;
On Bir ve On İki Yaş Çocuklarının Alabilecekleri Sorumluluklar
* Evde tek başına kalmak;
* Bağımsız olarak kendi ödev programını yürütmek;
* Kendi başına ulaşım araçlarına binmek;
* Toplu yerlerde (kütüphane; tiyatro vb.) gerektiği gibi davranmak;
* Kendisine uygun hobileri bulmak ve sürdürmek;
Sorumluluk alma konusunda çocuğun gösterdiği çabalara saygı duyun.
* Onu görev ve sorumluluklarıyla baş başa bırakın.
* Çocuğun seçim yapmasına izin verin.
* Evde net kurallarınız olsun ve bunlar duruma; olaylara ve sizin içinde bulunduğunuz psikolojik duruma göre değişmesin.
Çocuğunuza sevildiğini; istendiğini ve sizin için önemli olduğunu hissettirin.
* Çocuğunuza iyi davranmanız ve yumuşak bir sesle konuşun.