Çocuk; Disiplin ve Yöntemler
Çocuk; Disiplin ve Yöntemler
Çocuklarla çalışan bir psikolog olarak; anne ve babaların başarısızlık; hayal kırıklığı ve tükenmişlik duygularını birçok kez yakından görme fırsatım oldu. Çocuklarda bazen yaş dönemlerinden kaynaklanan; bazen yaşadıkları stres ve travmatik olayların etkisi olarak; bazense ebeveynlerin yanlış tutumları sonucu oluşan “uygunsuz davranışlar” görülür. Bu durumun sıklığı ve sürekliliği bazen öylesine bunaltıcıdır ki çözüm arayan ebeveynlerin düşünmekten geceleri uykuları kaçar.
Ben bu yazımda; ebeveyn ve yakın akrabaların farkında olarak veya olmaksızın çocuklarda yol açtıkları uygunsuz davranışlara değinmek istiyorum.
İyi haber çözümlerin olduğudur. “Uygun” davranış da “Uygunsuz” davranış da çocuğun ödüllendirilmesi sonucu oluşur. Ödüllendirilen davranış pekiştirilmiş olur ve davranıştan kazanımlar edinen çocuk; davranışı devam ettirerek bir alışkanlık kazanır.
Hedef “Uygun” davranışı artırıp “Uygunsuz” davranışı azaltıp; sonlandırmak olduğunda; kullanılacak yöntemler: ödüllendirme; hafif ceza vermeve mola uygulaması olmalıdır. Tabi ki uygulamada etkinlik kazanabilmek için Ebeveyn Tutumlarının aynı paralelde olup olaylar karşısında verilen tepkilerin istikrarlı olması gerekmektedir. Örneğin; 4 yaşındaki Melih küfürlü konuştuğu zamanlarda babası tarafından gülümsenip başı okşanırken; babaannesine küfrettiği zaman azarlanmamalıdır. Ya da; 5 yaşındaki Özlem’e babası Pazar kahvaltısına oturup yemiyor diye kızarken; annesi hafta içi televizyon karşısında yemek yedirmemeli.
Çocukları disipline ederken ödüllendirme; hafif ceza ve mola yöntemlerinin uygulanması gerektiğinden bahsetmiştik. Bu yöntemleri kullanırken dikkat edilmesi gereken bazı kurallar var. Çocuğunuzda gördüğünüz “uygun” davranışları ödüllendirin. Genellikle “uygunsuz” davranış cezalandırılırken “uygun” davranış görmezden gelinir “Uygunsuz” davranışı ödüllendirmekten kaçının. Ebeveynler veya yakın yetişkinler bunu farkında olmaksızın çok sık yaparlar. Örneğin; 3 yaşındaki Ada geceleri kalkıp anne ve babasının yanına gitmektedir. Annesi onu fark ettiği zaman yorganı açıp; yanında ona yer açıyor ve sarılıp sabaha kadar birlikte uyuyorlar. Aslında anne bu durumdan her fırsatta şikâyet etmekte ama böyle davrandığı için Adanın davranışını farkında olmadan ödüllendirip; davranışa devamlılık kazandırıyor. Ya da; hepimiz markette kendini yerden yere atan çocuklara ve başucunda çaresizce bakan annelere birçok kez şahit olmuşuzdur. Bu olay genellikle annenin çocuğun istediklerini almayı kabul eder ve kasada mutlu son a ulaşılır. Belki anne eve gittiği zaman çocuğu azarlayıp; hırpalıyacaktır ama bu ceza “uygunsuz” davranışın hemen ardından gerçekleşmediği için çocuk bunu pek anlamlandıramayacaktır. Anlamlandırsa bile; istediğini elde ettiği için bir sonraki sefere yine tekrarlayacaktır. Bu örnekten de anlayacağınız gibi ödül’ün de “ceza” nın da davranışın hemen ardından verilmesi etkinliği açısından çok önemlidir. Bir diğer kuralımız; hafif ceza gerektiren durumlarda “uygunsuz” davranışı cezalandırmak olmalıdır. Ceza’ nın içerisine azarlama; doğal sonuçlar; mantıksal sonuçlar; mola ve davranış cezası girer. Azarlama çok fazla kullanılan ama fazla etkili olmayan bir yöntemdir. Etkili olmadığı gibi sizi model alan çocuğunuzun da sesini yükseltip; bağırmayı ve öfke gösterileri yapmasını öğrenmesine neden olabilir. “Uygunsuz” davranışın cezası olarak mantıksal sonuçları uygulamak çocuklar açısından daha anlaşılırdır. Örneğin; Bisikletini bahçe sınırları içerisinde kullanmasına izin verdiğiniz çocuğunuzun; sokağa çıktığını gördüğünüzde mantıksal ceza uygularsınız ki buda; bir haftalığına çocuğun bisiklet sürmesine izin vermemek olabilir. Yada “uygunsuz” davranış karşısında doğal sonucun ortaya çıkmasına izin verebilirsiniz. Örneğin; 3 yaşındaki oğlunuz defalarca açıklama yapmanıza karşın evdeki kedi ile canını yakmak suretiyle; kuyruğundan çekiştirerek oyun oynuyordur. Buradaki doğal sonuç kedinin çocuğu tırmalamasıdır. Bunun gerçekleşmesine izin verebilirsiniz. Yada su sebili ile sürekli gidip oynayan çocuğunuzun kontrollü olarak elini yakmasına izin verebilirsiniz; böylece olaylar arasında neden sonuç ilişkisi kurmayı da öğrenmiş olacaktır. “uygunsuz” davranış karşısında mola uygulaması çoğu ebeveyn ve öğretmen tarafından kullanılan bir yöntemdir. Bu yöntemde bazı püf noktalara dikkat etmek gerekir. Birincisi; mola odasının çocuğun sıkılacağı ve yapacak bir şeyler bulamayacağı bir oda olması gerekir.Örneğin; oyuncaklarının ve bilgisayarının olduğu onun için cazibesi yüksek yatak odaları uygun bir mola odası değildir. Aynı zamanda güvenli denilebilinecek bir yer olması gerekir. Yani; kesici aletlerin olduğu mekânlardan da kaçınmalısınız. Bir ikincisi; çocuğun yaşına uygun dakika kadar mola odasında bekletilmesi gerekir. Bu dakikaları çocuğun dikkat süresini hesaba katarak değerlendirmek gerekir. Uzun tutulan mola sürelerinde çocuk “uygunsuz” davranışını düşünmek bir yana; neden orda olduğunu da unutabilir. Davranış cezası uygulamasında; okuma-yazma bilen çocuklara; yaptığı “uygunsuz” davranışın karşıtı olan “uygun” davranışı 30 kez yazmak; küfür sayılan her sözcük için belirlenen para cezasının uygulanması; televizyon izleme davranışının 2 gün yasaklanması; vb. uygulamalar yer almaktadır.
Yukarıda; uygun davranış için kullanılabilecek disiplin yöntemlerine değindim. Disiplin yöntemlerinin etkili olabilmesi için onları bilmek yetmez. Çocuğunuzun bu yaşına kadar alıştığı yöntemlerin değiştiğini görmesi ve bundan sonra elde etmek istediği kazanımlarda farklı davranışları kazanması için zamana ihtiyacı vardır. Siz bu uygulamaları kullanmaya karar verdiğinizde tutarlı ve kararlı olarak kendinize ve çocuğunuza yeni yöntemleri öğrenmesi için zaman tanıyın. Bu yöntemlerin sihirli değnek etkisi yapmayacağının farkında olarak birkaç günde mucizeler beklememelisiniz.
Referanslar:
1.Clark; L. (2008). SOS! Ana Babalara Yardım. Evrim Yayınları (sunuş: Yankı Yazgan)
2.Yavuzer; H.(2003). Çocuğu Tanımak ve Anlamak. Remzi Kitapevi
3.Edwards; D. C. (1999). How to Handle a Hard to Handle Kid:A parents guide to understanding and changingproblem behaviours; Free Spirit Publishing.
Çocuklarla çalışan bir psikolog olarak; anne ve babaların başarısızlık; hayal kırıklığı ve tükenmişlik duygularını birçok kez yakından görme fırsatım oldu. Çocuklarda bazen yaş dönemlerinden kaynaklanan; bazen yaşadıkları stres ve travmatik olayların etkisi olarak; bazense ebeveynlerin yanlış tutumları sonucu oluşan “uygunsuz davranışlar” görülür. Bu durumun sıklığı ve sürekliliği bazen öylesine bunaltıcıdır ki çözüm arayan ebeveynlerin düşünmekten geceleri uykuları kaçar.
Ben bu yazımda; ebeveyn ve yakın akrabaların farkında olarak veya olmaksızın çocuklarda yol açtıkları uygunsuz davranışlara değinmek istiyorum.
İyi haber çözümlerin olduğudur. “Uygun” davranış da “Uygunsuz” davranış da çocuğun ödüllendirilmesi sonucu oluşur. Ödüllendirilen davranış pekiştirilmiş olur ve davranıştan kazanımlar edinen çocuk; davranışı devam ettirerek bir alışkanlık kazanır.
Hedef “Uygun” davranışı artırıp “Uygunsuz” davranışı azaltıp; sonlandırmak olduğunda; kullanılacak yöntemler: ödüllendirme; hafif ceza vermeve mola uygulaması olmalıdır. Tabi ki uygulamada etkinlik kazanabilmek için Ebeveyn Tutumlarının aynı paralelde olup olaylar karşısında verilen tepkilerin istikrarlı olması gerekmektedir. Örneğin; 4 yaşındaki Melih küfürlü konuştuğu zamanlarda babası tarafından gülümsenip başı okşanırken; babaannesine küfrettiği zaman azarlanmamalıdır. Ya da; 5 yaşındaki Özlem’e babası Pazar kahvaltısına oturup yemiyor diye kızarken; annesi hafta içi televizyon karşısında yemek yedirmemeli.
Çocukları disipline ederken ödüllendirme; hafif ceza ve mola yöntemlerinin uygulanması gerektiğinden bahsetmiştik. Bu yöntemleri kullanırken dikkat edilmesi gereken bazı kurallar var. Çocuğunuzda gördüğünüz “uygun” davranışları ödüllendirin. Genellikle “uygunsuz” davranış cezalandırılırken “uygun” davranış görmezden gelinir “Uygunsuz” davranışı ödüllendirmekten kaçının. Ebeveynler veya yakın yetişkinler bunu farkında olmaksızın çok sık yaparlar. Örneğin; 3 yaşındaki Ada geceleri kalkıp anne ve babasının yanına gitmektedir. Annesi onu fark ettiği zaman yorganı açıp; yanında ona yer açıyor ve sarılıp sabaha kadar birlikte uyuyorlar. Aslında anne bu durumdan her fırsatta şikâyet etmekte ama böyle davrandığı için Adanın davranışını farkında olmadan ödüllendirip; davranışa devamlılık kazandırıyor. Ya da; hepimiz markette kendini yerden yere atan çocuklara ve başucunda çaresizce bakan annelere birçok kez şahit olmuşuzdur. Bu olay genellikle annenin çocuğun istediklerini almayı kabul eder ve kasada mutlu son a ulaşılır. Belki anne eve gittiği zaman çocuğu azarlayıp; hırpalıyacaktır ama bu ceza “uygunsuz” davranışın hemen ardından gerçekleşmediği için çocuk bunu pek anlamlandıramayacaktır. Anlamlandırsa bile; istediğini elde ettiği için bir sonraki sefere yine tekrarlayacaktır. Bu örnekten de anlayacağınız gibi ödül’ün de “ceza” nın da davranışın hemen ardından verilmesi etkinliği açısından çok önemlidir. Bir diğer kuralımız; hafif ceza gerektiren durumlarda “uygunsuz” davranışı cezalandırmak olmalıdır. Ceza’ nın içerisine azarlama; doğal sonuçlar; mantıksal sonuçlar; mola ve davranış cezası girer. Azarlama çok fazla kullanılan ama fazla etkili olmayan bir yöntemdir. Etkili olmadığı gibi sizi model alan çocuğunuzun da sesini yükseltip; bağırmayı ve öfke gösterileri yapmasını öğrenmesine neden olabilir. “Uygunsuz” davranışın cezası olarak mantıksal sonuçları uygulamak çocuklar açısından daha anlaşılırdır. Örneğin; Bisikletini bahçe sınırları içerisinde kullanmasına izin verdiğiniz çocuğunuzun; sokağa çıktığını gördüğünüzde mantıksal ceza uygularsınız ki buda; bir haftalığına çocuğun bisiklet sürmesine izin vermemek olabilir. Yada “uygunsuz” davranış karşısında doğal sonucun ortaya çıkmasına izin verebilirsiniz. Örneğin; 3 yaşındaki oğlunuz defalarca açıklama yapmanıza karşın evdeki kedi ile canını yakmak suretiyle; kuyruğundan çekiştirerek oyun oynuyordur. Buradaki doğal sonuç kedinin çocuğu tırmalamasıdır. Bunun gerçekleşmesine izin verebilirsiniz. Yada su sebili ile sürekli gidip oynayan çocuğunuzun kontrollü olarak elini yakmasına izin verebilirsiniz; böylece olaylar arasında neden sonuç ilişkisi kurmayı da öğrenmiş olacaktır. “uygunsuz” davranış karşısında mola uygulaması çoğu ebeveyn ve öğretmen tarafından kullanılan bir yöntemdir. Bu yöntemde bazı püf noktalara dikkat etmek gerekir. Birincisi; mola odasının çocuğun sıkılacağı ve yapacak bir şeyler bulamayacağı bir oda olması gerekir.Örneğin; oyuncaklarının ve bilgisayarının olduğu onun için cazibesi yüksek yatak odaları uygun bir mola odası değildir. Aynı zamanda güvenli denilebilinecek bir yer olması gerekir. Yani; kesici aletlerin olduğu mekânlardan da kaçınmalısınız. Bir ikincisi; çocuğun yaşına uygun dakika kadar mola odasında bekletilmesi gerekir. Bu dakikaları çocuğun dikkat süresini hesaba katarak değerlendirmek gerekir. Uzun tutulan mola sürelerinde çocuk “uygunsuz” davranışını düşünmek bir yana; neden orda olduğunu da unutabilir. Davranış cezası uygulamasında; okuma-yazma bilen çocuklara; yaptığı “uygunsuz” davranışın karşıtı olan “uygun” davranışı 30 kez yazmak; küfür sayılan her sözcük için belirlenen para cezasının uygulanması; televizyon izleme davranışının 2 gün yasaklanması; vb. uygulamalar yer almaktadır.
Yukarıda; uygun davranış için kullanılabilecek disiplin yöntemlerine değindim. Disiplin yöntemlerinin etkili olabilmesi için onları bilmek yetmez. Çocuğunuzun bu yaşına kadar alıştığı yöntemlerin değiştiğini görmesi ve bundan sonra elde etmek istediği kazanımlarda farklı davranışları kazanması için zamana ihtiyacı vardır. Siz bu uygulamaları kullanmaya karar verdiğinizde tutarlı ve kararlı olarak kendinize ve çocuğunuza yeni yöntemleri öğrenmesi için zaman tanıyın. Bu yöntemlerin sihirli değnek etkisi yapmayacağının farkında olarak birkaç günde mucizeler beklememelisiniz.
Uzm. Psk. Duygu KARAKULAK TAKVİM
Çocuk ; Ergen ve Oyun Terapisti
Referanslar:
1.Clark; L. (2008). SOS! Ana Babalara Yardım. Evrim Yayınları (sunuş: Yankı Yazgan)
2.Yavuzer; H.(2003). Çocuğu Tanımak ve Anlamak. Remzi Kitapevi
3.Edwards; D. C. (1999). How to Handle a Hard to Handle Kid:A parents guide to understanding and changingproblem behaviours; Free Spirit Publishing.