Cinsel Kimlik Bozukluğu
TANI VE DEĞERLENDİRME
Cinsel Kimlik Bozukluğu (CKB); çağdaş psikiyatrik nozolojide ilk kez Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal Elkitabı Üçüncü Basımı’nda (DSM-III; American Psychiatric Association-APA; 1980) görülmüştür. Bu kategoride çocuklar için “Çocukluk Çağı Cinsel Kimlik Bozukluğu”; ergenler ve erişkinler içinse “Transseksüalizm” olmak üzere iki farklı tanı yer almıştır. DSM-III Yeniden Gözden Geçirilmiş Basımı’nda (DSM-III-R; APA; 1987) bunlara bir üçüncüsü eklenmiştir: “Ergenlik ve Erişkinliğin Cinsel Kimlik Bozukluğu Transseksüel Olmayan Tip”. DSM-IV’te (APA; 1994; 2000) bu sonuncusu tanı sınıflamasından çıkarılmış ve Çocukluk Çağı Cinsel Kimlik Bozukluğu ve Transseksüalizm tanıları çocuklar ile ergen ve erişkinler için farklı ölçütler içeren tek bir başlık altında toplanmıştır: “Cinsel Kimlik Bozukluğu” (Zucker; 2005a; Zucker ve Spitzer 2005). DSM-IV-TR (APA; 2000); CKB tanısı için iki ana ölçüt içerir. A ölçütü çocuğun karşı cinsle özdeşimini ifade eder. A ölçütünde; çocuklar için beş madde yer almaktadır. Tanı koyabilmek için bu maddelerden dördünün karşılanması gerekir. Bunlardan birincisi; çocuğun karşı cinsiyetten olma isteğini yineleyici biçimde dile getirmesidir. Diğerleri: karşı cinsten biri gibi giyinme; imgesel oyunlarda karşı cins rolleri alma; karşı cinse özgü oyuncakları ve etkinlikleri tercih etme ve karşı cinsten yaşıtlarla yakınlık kurmayı yeğlemedir. Bu maddeler “yineleyici”; “güçlü”; “ısrarcı” ve “yoğun” gibi tümleyenlerle kuvvetlendirilmiştir. B ölçütü; çocuğun kendi cinsiyeti ya da cins rolü ile ilgili hoşnutsuzluğuna işaret etmektedir. Bu ölçüt; anatomik disforiyi ve kendi cinsinin etkinliklerine ya da giyim şekline karşı belirgin bir isteksizliği kapsar. C ölçütü fiziksel bir intersex durumunu dışlar ve D ölçütü diğer DSM-IV tanıları için olduğu gibi klinik açıdan belirgin bir sıkıntı ve işlevsellikte bozulmayı gerektirir
(Bradley ve Zucker; 1997).
ICD-10 da ise ‘Cocukluğun Cinsel Kimlik Bozukluğu’ dışında ergenler ve yetişkinlerde CKB iki ana başlık altında ele alınmıştır. Bunlardan birisi ‘Transseksualizm’ diğeri ‘İki Yönlü Karşıt Giysiciliktir’.
CKB gerçekten bir ruhsal bozukluk mudur? Bu soru alanda çalışan uzmanlar için uzun yıllardır önemli bir tartışma konusu olmuştur. CKB’nun bir ruhsal bozukluk olarak kabul edilmesini eleştirenlerin üç önemli iddiası vardır: (1) CKB her ne kadar uçlarda da olsa normalin bir varyasyonudur. (2) CKB olan çocukların sıkıntı yaşadıklarına ve işlev bozuklukları olduğuna dair çok az kanıt vardır ve olsa dahi bu; durumun kendisinden değil; yalnızca toplumsal kınamadan kaynaklanmaktadır. (3) Çocuklarda CKB erişkin eşcinselliği için güçlü bir öngörü değeri olduğuna göre DSMIII’e dâhil edilmesi eşcinselliği önlemek üzere gizli bir manevradan başka bir şey değildir ( Zucker; 2005a).
Cinsiyet rolleri ve cinsel kimlik duygusunun gelişiminde ana baba tutumları ve yetiştirme biçimlerinin etkisine işaret etmektedir. Hermafrodit olan çocukların hangi cinsiyette yetiştirildiğinin; ana baba akrabalığı; doğumda ilan edilen cinsiyet; sorunun fark edildiği ve tanının konduğu yaş ve aile yapısı gibi etmenlerle olduğu saptanmıştır. Çocuğun yetiştirildiği cinsiyet; çocuğun zaman içinde geliştirdiği cinsel kimliği ve cinsiyet rollerini belirlemektedir (Odağ ve Bildik; 2002).
1.DSM-5 TANI ÖLÇÜTLERİ
Tablo 3. DSM-5 Tanı Ölçütleri
Cinsel Kimliğinden Yakınma (Hoşnut Olmama)
Çocuklarda Cinsel Kimliğinden Yakınma
(Hoşnut Olmama) 302.6 (F64.2)
A. Aşağıdakilerden en az altısının olması ile kendini gösteren (bunlardan biri A1 tanı ölçütü olmalıdır); en az altı ay süreyle; kişinin yaşadığı/dışa vurduğu cinsel kimlikle; onun için belirlenen cinsel kimlik arasında belirgin uyuşmazlık olması:
1. Karşı cinsten olmayı çok isteme ya da karşı cinsten (ya da onun için belirlenen cinsel kimlikten değişik bir seçenekten) olduğu konusunda diretme.
2. Erkeklerde (belirlenen cinsel kimlik); karşı cinsin giysilerini giymek isteme ya da kadınsı giyim kuşama ileri derecede öykünme vardır; kızlarda ( belirlenen cinsel kimlik); yalnızca erkeksi giysiler giymek isteme ve kadınsı giysiler giymeme konusunda çok diretme vardır.
3. İmgesel ya da düşlemsel oyunlarda karşı cinsin yerine geçmeyi çok ister.
4. Genelde karşı cinsten oynadığı oyuncakları; oyunları ya da etkinlikleri oynamayı çok ister.
5. Oyun arkadaşlarını karşı cinsten seçmeyi çok ister.
6. Erkeklerde (belirlenen cinsel kimlik); erkeksi oyuncaklara; oyunlara ve etkinliklere karşı çıkma ve itiş-kakış oyunlarından belirgin kaçınma vardır; kızlarda (belilenen cinsel kimlik); kızların oynadığı oyuncaklara; oyunlara ve etkinliklere karşı çıkma vardır.
7. Cinsel anatomisinden hiç hoşlanmama.
8. Kişinin yaşadığı cinsel kimlikle eşleşen birincil ve/ya da ikincil cinsel özellikleri çok isteme.
B. Bu duruma klinik açıdan belirgin bir sıkıntı eşlik eder ya da bu durum toplumsal işlevsellikte; okulda ya da önemli diğer işlevsellik alanlarında işlevsellikte düşme ile gider.
Varsa belirtiniz;
Cinsel gelişim bozukluğu ile giden (örn.255.2 [E25.0] doğuştan gelen adrenal hiperplazi ya da 259.508 [E34.50] androjen duyarsızlık sendromu doğuştan gelen bir adrenogenitel bozukluk).
Kodlama notu: cinsel kimliğinden yakınmanın (hoşnut olmamanın yanı sıra cinsel gelişim bozukluğunu da kodlayın.
Gençlerde ve Erişkinlerde Cinsel Kimliğinden
Yakınma (Hoşnut Olmama) 302.85 (F64.1)
A. Aşağıdakilerden en az altısının olması ile kendini gösteren; en az altı ay süreyle; kişinin yaşadığı/dışa vurduğu cinsel kimlikle; onun için belirlenen kimlik arasında belirgin bir uyuşmazlık olması;
1. Kişinin yaşadığı/dışa vurduğu cinsel kimlikle; birincil ve/ya da ikincil cinsel özellikleri (ya da genç ergenlerde beklenen ikincil cinsel özellikler) arasında belirgin bir uyuşmazlık olması.
2. Kişinin yaşadığı/dışa vurduğu cinsel kimlikle arasında belirgin uyuşmazlık olduğu için birincil ve/ya ikincil cinsel özelliklerden kurtulmayı çok isteme (ya da genç ergenlerde; beklenen ikincil cinsel özelliklerin gelişmesini önlemeyi isteme).
3. Diğer cinsin birincil ve/ya da ikincil cinsel özelliklerini çok isteme
4. Diğer cinsten (ya da onun için belirlenen cinsel kimlikten değişik seçenekten) olmayı çok isteme.
5. Diğer cinsten (ya da onun için belirlenen cinsel kimlikten değişik seçenekten) gibiymiş gibi davranılmayı çok isteme.
6. Diğer cinse (ya da onun için belirlenen cinsel kimlikten deiğiş bir seçeneğe) özgü duyguların ve tepkilerin olduğuna inanma.
A. Bu duruma klinik açıdan belirgin bir sıkıntı eşlik eder ya da bu durum toplumsal; işle ilgili işlevsellikte ya da önemli diğer işlevsellik alanlarında işlevsellikte düşme ile gider.
Varsa belirtiniz;
Cinsel gelişim bozukluğu ile giden (örn.255.2 [E25.0] doğuştan gelen adrenal hiperplazi ya da 259.508 [E34.50] androjen duyarsızlık sendromu doğuştan gelen bir adrenogenitel bozukluk).
Kodlama notu: cinsel kimliğinden yakınmanın (hoşnut olmamanın yanı sıra cinsel gelişim bozukluğunu da kodlayın.
Varsa belirtiniz;
Geçiş sonrası: Kişi; istediği kimliğe; onun tam zamanlı olarak yaşayarak geçmiştir (cinsiyet değişikliği yasallaşmış olsun ya da olmasın) ve karşı cinse geçmek için yapılan tıbbi girişimlerden ya da tedavilerden en az biri uygulanmıştır (ya da uygulanması için hazırlık yapılmaktadır). Karşı cins hormanları tedavisi ya da istenen cinsel kimlik doğrultusunda cinsel kimlik belirlenmesi için cerrahi girişim (örn. penektomi; doğuştan erkek olana vajinoplasti; doğuştan kadın olana mastektomi ya da failoplasti).
Tanımlanmamış Diğer Bir Cinsel Kimliğinden
Yakınma (Hoşnut Olmama) Durumu
302.6 (F64.8)
Klinik açıdan belirgin bir sıkıntıya ya da toplumsal; işe ilgili alanlarda ya da önemli diğer işlevsellik alanlarında işlevsellikte düşmeye neden olan; cinsel kimliğinden yakınmanın (hoşnut olmamanın) belirti özelliklerinin baskın olduğu; ancak bunların cinsel kimliğinden yakınma (hoşnut olmama) iiçin tanı ölçütlerini tam karşılamadığı durumlarda bu kategori kullanılır. Tanımlanmamış diğer bir cinsel kimliğinden yakınma (hoşnut olmama) durumu kategorisi; cinsel kimliğinden yakınma (hoşnut olmamanın) ölçütlerini karşılamamanın özel nedeni klinisyenlerce tartışılmak istendiğinde kullanılır. Yazarken; “tanımlanmamış diğer bir cinsel kimliğinden yakınma 8hoşnut olmama) durumu” diye yazmanın ardından özel neden yazlır (örn. “kısa süreli olarak cinsel kimliğinden yakınma [hoşnut olmama]”).
“tanımlanmamış diğer” adı kullanılarak belirlenebilecek görünümler için bir örnek şudur:
O sıradaki bozukluk; cinsel kimliğinden yakınma (hoşnut olmama) için tanı ölçütlerini karşılamaktadır ancak süresi altı aydan daha kısadır.
Tanımlanmamış Cinsel Kimliğinden
Yakınma (Hoşnut Olmama) Durumu
302.6 (F64.9)
Klinik açıdan belirgin bir sıkıntıya ya da toplumsal; işle ilgili alanlarda ya da önemli diğer işlevsellik alanlarında işlevsellikte düşmeye neden olan; cinsel kimliğinden yakınmanın (hoşnut olmamanın) belirti özelliklerinin baskın olduğu ancak bunların cinsel kimliğinden yakınma (hoşnut olmama) tanısı için tanı ölçütlerini tam karşılamadığı durumlarda bu kategori kullanılır. Tanımlanmamış diğer cinsel kimliğinden yakınma (hoşnut olmama) durumu kategorisi; cinsel kimliğinden yakınmanın (hoşnut olmamanın) tanı ölçütlerini karşılamamanın özel nedeni klinisyenlerce belirlenmek istendiğinde ve daha özgül bir tanı koymak için yeterli bilgi olmadığı durumlarda kullanılır.
Cinsel Kimlik Bozukluğu (CKB); çağdaş psikiyatrik nozolojide ilk kez Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal Elkitabı Üçüncü Basımı’nda (DSM-III; American Psychiatric Association-APA; 1980) görülmüştür. Bu kategoride çocuklar için “Çocukluk Çağı Cinsel Kimlik Bozukluğu”; ergenler ve erişkinler içinse “Transseksüalizm” olmak üzere iki farklı tanı yer almıştır. DSM-III Yeniden Gözden Geçirilmiş Basımı’nda (DSM-III-R; APA; 1987) bunlara bir üçüncüsü eklenmiştir: “Ergenlik ve Erişkinliğin Cinsel Kimlik Bozukluğu Transseksüel Olmayan Tip”. DSM-IV’te (APA; 1994; 2000) bu sonuncusu tanı sınıflamasından çıkarılmış ve Çocukluk Çağı Cinsel Kimlik Bozukluğu ve Transseksüalizm tanıları çocuklar ile ergen ve erişkinler için farklı ölçütler içeren tek bir başlık altında toplanmıştır: “Cinsel Kimlik Bozukluğu” (Zucker; 2005a; Zucker ve Spitzer 2005). DSM-IV-TR (APA; 2000); CKB tanısı için iki ana ölçüt içerir. A ölçütü çocuğun karşı cinsle özdeşimini ifade eder. A ölçütünde; çocuklar için beş madde yer almaktadır. Tanı koyabilmek için bu maddelerden dördünün karşılanması gerekir. Bunlardan birincisi; çocuğun karşı cinsiyetten olma isteğini yineleyici biçimde dile getirmesidir. Diğerleri: karşı cinsten biri gibi giyinme; imgesel oyunlarda karşı cins rolleri alma; karşı cinse özgü oyuncakları ve etkinlikleri tercih etme ve karşı cinsten yaşıtlarla yakınlık kurmayı yeğlemedir. Bu maddeler “yineleyici”; “güçlü”; “ısrarcı” ve “yoğun” gibi tümleyenlerle kuvvetlendirilmiştir. B ölçütü; çocuğun kendi cinsiyeti ya da cins rolü ile ilgili hoşnutsuzluğuna işaret etmektedir. Bu ölçüt; anatomik disforiyi ve kendi cinsinin etkinliklerine ya da giyim şekline karşı belirgin bir isteksizliği kapsar. C ölçütü fiziksel bir intersex durumunu dışlar ve D ölçütü diğer DSM-IV tanıları için olduğu gibi klinik açıdan belirgin bir sıkıntı ve işlevsellikte bozulmayı gerektirir
(Bradley ve Zucker; 1997).
ICD-10 da ise ‘Cocukluğun Cinsel Kimlik Bozukluğu’ dışında ergenler ve yetişkinlerde CKB iki ana başlık altında ele alınmıştır. Bunlardan birisi ‘Transseksualizm’ diğeri ‘İki Yönlü Karşıt Giysiciliktir’.
CKB gerçekten bir ruhsal bozukluk mudur? Bu soru alanda çalışan uzmanlar için uzun yıllardır önemli bir tartışma konusu olmuştur. CKB’nun bir ruhsal bozukluk olarak kabul edilmesini eleştirenlerin üç önemli iddiası vardır: (1) CKB her ne kadar uçlarda da olsa normalin bir varyasyonudur. (2) CKB olan çocukların sıkıntı yaşadıklarına ve işlev bozuklukları olduğuna dair çok az kanıt vardır ve olsa dahi bu; durumun kendisinden değil; yalnızca toplumsal kınamadan kaynaklanmaktadır. (3) Çocuklarda CKB erişkin eşcinselliği için güçlü bir öngörü değeri olduğuna göre DSMIII’e dâhil edilmesi eşcinselliği önlemek üzere gizli bir manevradan başka bir şey değildir ( Zucker; 2005a).
Cinsiyet rolleri ve cinsel kimlik duygusunun gelişiminde ana baba tutumları ve yetiştirme biçimlerinin etkisine işaret etmektedir. Hermafrodit olan çocukların hangi cinsiyette yetiştirildiğinin; ana baba akrabalığı; doğumda ilan edilen cinsiyet; sorunun fark edildiği ve tanının konduğu yaş ve aile yapısı gibi etmenlerle olduğu saptanmıştır. Çocuğun yetiştirildiği cinsiyet; çocuğun zaman içinde geliştirdiği cinsel kimliği ve cinsiyet rollerini belirlemektedir (Odağ ve Bildik; 2002).
1.DSM-5 TANI ÖLÇÜTLERİ
Tablo 3. DSM-5 Tanı Ölçütleri
Cinsel Kimliğinden Yakınma (Hoşnut Olmama)
Çocuklarda Cinsel Kimliğinden Yakınma
(Hoşnut Olmama) 302.6 (F64.2)
A. Aşağıdakilerden en az altısının olması ile kendini gösteren (bunlardan biri A1 tanı ölçütü olmalıdır); en az altı ay süreyle; kişinin yaşadığı/dışa vurduğu cinsel kimlikle; onun için belirlenen cinsel kimlik arasında belirgin uyuşmazlık olması:
1. Karşı cinsten olmayı çok isteme ya da karşı cinsten (ya da onun için belirlenen cinsel kimlikten değişik bir seçenekten) olduğu konusunda diretme.
2. Erkeklerde (belirlenen cinsel kimlik); karşı cinsin giysilerini giymek isteme ya da kadınsı giyim kuşama ileri derecede öykünme vardır; kızlarda ( belirlenen cinsel kimlik); yalnızca erkeksi giysiler giymek isteme ve kadınsı giysiler giymeme konusunda çok diretme vardır.
3. İmgesel ya da düşlemsel oyunlarda karşı cinsin yerine geçmeyi çok ister.
4. Genelde karşı cinsten oynadığı oyuncakları; oyunları ya da etkinlikleri oynamayı çok ister.
5. Oyun arkadaşlarını karşı cinsten seçmeyi çok ister.
6. Erkeklerde (belirlenen cinsel kimlik); erkeksi oyuncaklara; oyunlara ve etkinliklere karşı çıkma ve itiş-kakış oyunlarından belirgin kaçınma vardır; kızlarda (belilenen cinsel kimlik); kızların oynadığı oyuncaklara; oyunlara ve etkinliklere karşı çıkma vardır.
7. Cinsel anatomisinden hiç hoşlanmama.
8. Kişinin yaşadığı cinsel kimlikle eşleşen birincil ve/ya da ikincil cinsel özellikleri çok isteme.
B. Bu duruma klinik açıdan belirgin bir sıkıntı eşlik eder ya da bu durum toplumsal işlevsellikte; okulda ya da önemli diğer işlevsellik alanlarında işlevsellikte düşme ile gider.
Varsa belirtiniz;
Cinsel gelişim bozukluğu ile giden (örn.255.2 [E25.0] doğuştan gelen adrenal hiperplazi ya da 259.508 [E34.50] androjen duyarsızlık sendromu doğuştan gelen bir adrenogenitel bozukluk).
Kodlama notu: cinsel kimliğinden yakınmanın (hoşnut olmamanın yanı sıra cinsel gelişim bozukluğunu da kodlayın.
Gençlerde ve Erişkinlerde Cinsel Kimliğinden
Yakınma (Hoşnut Olmama) 302.85 (F64.1)
A. Aşağıdakilerden en az altısının olması ile kendini gösteren; en az altı ay süreyle; kişinin yaşadığı/dışa vurduğu cinsel kimlikle; onun için belirlenen kimlik arasında belirgin bir uyuşmazlık olması;
1. Kişinin yaşadığı/dışa vurduğu cinsel kimlikle; birincil ve/ya da ikincil cinsel özellikleri (ya da genç ergenlerde beklenen ikincil cinsel özellikler) arasında belirgin bir uyuşmazlık olması.
2. Kişinin yaşadığı/dışa vurduğu cinsel kimlikle arasında belirgin uyuşmazlık olduğu için birincil ve/ya ikincil cinsel özelliklerden kurtulmayı çok isteme (ya da genç ergenlerde; beklenen ikincil cinsel özelliklerin gelişmesini önlemeyi isteme).
3. Diğer cinsin birincil ve/ya da ikincil cinsel özelliklerini çok isteme
4. Diğer cinsten (ya da onun için belirlenen cinsel kimlikten değişik seçenekten) olmayı çok isteme.
5. Diğer cinsten (ya da onun için belirlenen cinsel kimlikten değişik seçenekten) gibiymiş gibi davranılmayı çok isteme.
6. Diğer cinse (ya da onun için belirlenen cinsel kimlikten deiğiş bir seçeneğe) özgü duyguların ve tepkilerin olduğuna inanma.
A. Bu duruma klinik açıdan belirgin bir sıkıntı eşlik eder ya da bu durum toplumsal; işle ilgili işlevsellikte ya da önemli diğer işlevsellik alanlarında işlevsellikte düşme ile gider.
Varsa belirtiniz;
Cinsel gelişim bozukluğu ile giden (örn.255.2 [E25.0] doğuştan gelen adrenal hiperplazi ya da 259.508 [E34.50] androjen duyarsızlık sendromu doğuştan gelen bir adrenogenitel bozukluk).
Kodlama notu: cinsel kimliğinden yakınmanın (hoşnut olmamanın yanı sıra cinsel gelişim bozukluğunu da kodlayın.
Varsa belirtiniz;
Geçiş sonrası: Kişi; istediği kimliğe; onun tam zamanlı olarak yaşayarak geçmiştir (cinsiyet değişikliği yasallaşmış olsun ya da olmasın) ve karşı cinse geçmek için yapılan tıbbi girişimlerden ya da tedavilerden en az biri uygulanmıştır (ya da uygulanması için hazırlık yapılmaktadır). Karşı cins hormanları tedavisi ya da istenen cinsel kimlik doğrultusunda cinsel kimlik belirlenmesi için cerrahi girişim (örn. penektomi; doğuştan erkek olana vajinoplasti; doğuştan kadın olana mastektomi ya da failoplasti).
Tanımlanmamış Diğer Bir Cinsel Kimliğinden
Yakınma (Hoşnut Olmama) Durumu
302.6 (F64.8)
Klinik açıdan belirgin bir sıkıntıya ya da toplumsal; işe ilgili alanlarda ya da önemli diğer işlevsellik alanlarında işlevsellikte düşmeye neden olan; cinsel kimliğinden yakınmanın (hoşnut olmamanın) belirti özelliklerinin baskın olduğu; ancak bunların cinsel kimliğinden yakınma (hoşnut olmama) iiçin tanı ölçütlerini tam karşılamadığı durumlarda bu kategori kullanılır. Tanımlanmamış diğer bir cinsel kimliğinden yakınma (hoşnut olmama) durumu kategorisi; cinsel kimliğinden yakınma (hoşnut olmamanın) ölçütlerini karşılamamanın özel nedeni klinisyenlerce tartışılmak istendiğinde kullanılır. Yazarken; “tanımlanmamış diğer bir cinsel kimliğinden yakınma 8hoşnut olmama) durumu” diye yazmanın ardından özel neden yazlır (örn. “kısa süreli olarak cinsel kimliğinden yakınma [hoşnut olmama]”).
“tanımlanmamış diğer” adı kullanılarak belirlenebilecek görünümler için bir örnek şudur:
O sıradaki bozukluk; cinsel kimliğinden yakınma (hoşnut olmama) için tanı ölçütlerini karşılamaktadır ancak süresi altı aydan daha kısadır.
Tanımlanmamış Cinsel Kimliğinden
Yakınma (Hoşnut Olmama) Durumu
302.6 (F64.9)
Klinik açıdan belirgin bir sıkıntıya ya da toplumsal; işle ilgili alanlarda ya da önemli diğer işlevsellik alanlarında işlevsellikte düşmeye neden olan; cinsel kimliğinden yakınmanın (hoşnut olmamanın) belirti özelliklerinin baskın olduğu ancak bunların cinsel kimliğinden yakınma (hoşnut olmama) tanısı için tanı ölçütlerini tam karşılamadığı durumlarda bu kategori kullanılır. Tanımlanmamış diğer cinsel kimliğinden yakınma (hoşnut olmama) durumu kategorisi; cinsel kimliğinden yakınmanın (hoşnut olmamanın) tanı ölçütlerini karşılamamanın özel nedeni klinisyenlerce belirlenmek istendiğinde ve daha özgül bir tanı koymak için yeterli bilgi olmadığı durumlarda kullanılır.