Çocuğun Kişilik Gelişiminde Anne Baba Tutumlarının Etkisi
Çocuk doğmadan önce annesinin aracılığıyla dış dünya ile iletişim kurmaya başlar. Doğumdan sonra ise anne-babanın çocuğa olan sevgisi; ilgisi; gözlemlemesi; ihtiyaçlarını karşılaması onu bir birey haline getirecektir.
Çocuk gelişim döneminin her bir basamağında farklı gereksinimlere ihtiyaç duyar. Bu gereksinimlerin önemli bir bölümü aile tarafından karşılanır. Gereksinimleri karşılanmayan çocuk kendini değerli ve önemli hissederek sağlıklı bir kişiliğe sahip olacaktır. Birincil ihtiyaçları ailesi tarafından karşılanmayan çocuk ise kendi öz benliğinden utanç duymaya başlayarak sağlıksız büyür.
Çocuğun temel gereksinimlerini şu şekilde sıralayabiliriz;
• DOKUNULMA: Çocuğa dikkat etme; davranışlarını seyrederek onu tutma ve kucaklama; yüreklendirme; övme ve ona sıcaklık gösterme.
• GÜVEN: Çocuğun sağlığıyla ilgilenme; yeteri kadar yiyecek ve giyecek verme; onu tehlikeli durumlardan koruma.
• YAPI/DÜZEN: Çocuğa yön verme; örnek olma; yapabileceği ve yapamayacağı davranışların sınırlarını belirtme; tutarlı hareket etme.
• SOSYALLEŞME: Çocuğun duygularını olduğu gibi tanımlama; onu yansıtma; ona zaman verme; dış dünya ile arasında köprü görevini görme; özdeşim kurabileceği bir kişi olma.
• UYARILMA: Oyun yoluyla ve çocuğun dünyasına giren değişik olaylarla acı; haz; neşe; heyecan gibi duyguları açığa çıkarma.
• KENDİNİ DEĞERLİ GÖRME: Çocuğu ciddiye alma; “ben önemliyim; bana kötü bir şey olmasını istemezler; beni ben olduğum için seviyorlar” duygusunu verme.
Sağlam ve sağlıklı kişilik gelişimi için çocuğun “sevmek ve sevilmek” ve “kendisi ve başkaları için değerli olmak” gereksinimlerinin doyurulması gereklidir.
Kişilik gelişiminin büyük ölçüde biçimlendiği çocukluk yıllarında anne babaların çocuklarına karşı uyguladıkları tutumlar önem kazanmaktadır. Anne babaların çocuklarına karşı uyguladıkları tutumlarını demokratik anne baba tutumu; aşırı koruyucu anne baba tutumu ve otoriter anne baba tutumu olmak üzere sınıflandırabiliriz.
Aşırı koruyucu anne baba tutumunda; anne babanın aşırı derecede koruyucu tutumu; çocuğu gereğinden fazla kontrol etmesi ve koruması anlamına gelir.
Aşırı Koruyucu Anne Baba Tutumunun Çocuğun Kişilik Yapısına Etkisi
• Çocuğunu aşırı sevgi ve ilgiye boğan; aşırı koruyan bu aileler çocuğun yapması gereken her şeyi; çocuğun yerine yaparlar. Bu nedenle çocuk girişim yeteneğinden yoksun; sormadan bir şey yapamayan; kendi başına karar vermekten aciz; bağımlı bir kişilik yapısı geliştirir.
• Bu ailelerde çocuk bir problemle karşılaştığında; aile çocuğun yerine problemi çözer. Bu nedenle çocuğun problem çözme becerileri gelişmez. Çocuk karşılaştığı sorunlarla başa çıkamayacağına inanır ve sürekli hata yapma eğilimindedir.
• Bu tutumda çocukla ilgili her karar; çocuk adına aile tarafından alınır. Bu nedenle çocuğun karar alma ve seçenekleri değerlendirme becerileri gelişemez.
• Bu tutumla yetişen çocukların bazıları utangaç ve çekingen bir kişilik geliştirir. Bazıları ise inatçı; aşırı otoriter; etrafındaki kişilerin haklarını; isteklerini dikkate almayan; onları kullanan; sorumsuz; şımarık bir kişilik geliştirebilir.
• Bu tutumla yetişen çocuklar bir gruba girmekte ve kendilerini gruba kabul ettirmekte zorlanırlar. Sosyal becerileri zayıftır.
Otoriter anne baba tutumunda çocuğa aşırı baskı ve disiplin uygulanır. Çocuğun kişilik yapısı; ilgi ve ihtiyaçları dikkate alınmadan; uyulması zor kurallar konur; çocuğun bu kurallara koşulsuz itaat etmesi istenir. Çocuğun görüş ve düşüncelerini açıklamasına; benliğini ortaya koymasına izin verilmez; bağımsız bir kişilik geliştirmesi; bireyselleşmesi desteklenmez. Otoriter tutumun çocuklarda bağımsız kişilik gelişimini engellediği; özellikle erkek çocuklarda saldırganlık düzeyini arttırdığı ve benlik saygısı düzeyini düşürdüğü görülmektedir
Otoriter Anne Baba Tutumunun Çocuğun Kişilik Yapısına Etkisi
• Anne babasından korkar. Bu nedenle kendi duygu ve düşüncelerini ifade etmekten çekinir; edilgen ve uysal olabilir. Fakat içten içe anne babaya karşı düşmanlık besler; eline bir fırsat geçtiğinde ya da kendini güçlü hissettiğinde olumsuz davranışlar sergileyebilir.
• Sürekli kusurları arandığı için streslidir ve hata yapma olasılığı artar. Hata yapan kişileri affetmekte; hoşgörülü olmakta zorlanır.
• Kendisine iyi davrananlara şüphe ile bakar; toplumdan iyice uzaklaşırlar.
• Yardım duygusundan uzak; sinirli; inatçı; hırçın; uyumsuz; kendine ya da başkalarına karşı saldırgan davranışlar gösteren biri olabilir. Ya da pasif; utangaç; ürkek; çekingen; kendi duygu ve düşüncelerini ifade edemeyen bir kişilik yapısı geliştirebilir.
• Anne babanın cezacı tutumundan; güçlünün güçsüzü ezebileceğini öğrenerek; saldırgan ve kurallara uymayan bir kişilik geliştirebilir. Vicdan gelişimi olumsuz yöndedir.
Demokratik anne baba tutumu; çocukların kişilik gelişimi için en uygun olan tutumdur. Bu tutumu uygulayan anne babalar çocuklarına koşulsuz saygı ve sevgi gösterirler. Çocuklarını hem denetler hem de onların ihtiyaçlarının karşılanmasına olanak tanırlar. Anne babaların davranışları birbiriyle tutarlı; kararlı ve güven vericidir. Belli sınırlar içinde çocukların bazı davranışları yapmalarına izin verilir ve böylece onların sorumluluk duygusunun gelişmesine uygun ortam hazırlanmış olunur. Anne babalar her çocuğun kendine özgü bir gelişim kapasitesi olduğunu bilir; bu nedenle çocukların özgürce gelişmesi; yeteneklerini ortaya çıkarması ve kendini gerçekleştirmesine izin verilir.
Çocuk gelişim döneminin her bir basamağında farklı gereksinimlere ihtiyaç duyar. Bu gereksinimlerin önemli bir bölümü aile tarafından karşılanır. Gereksinimleri karşılanmayan çocuk kendini değerli ve önemli hissederek sağlıklı bir kişiliğe sahip olacaktır. Birincil ihtiyaçları ailesi tarafından karşılanmayan çocuk ise kendi öz benliğinden utanç duymaya başlayarak sağlıksız büyür.
Çocuğun temel gereksinimlerini şu şekilde sıralayabiliriz;
• DOKUNULMA: Çocuğa dikkat etme; davranışlarını seyrederek onu tutma ve kucaklama; yüreklendirme; övme ve ona sıcaklık gösterme.
• GÜVEN: Çocuğun sağlığıyla ilgilenme; yeteri kadar yiyecek ve giyecek verme; onu tehlikeli durumlardan koruma.
• YAPI/DÜZEN: Çocuğa yön verme; örnek olma; yapabileceği ve yapamayacağı davranışların sınırlarını belirtme; tutarlı hareket etme.
• SOSYALLEŞME: Çocuğun duygularını olduğu gibi tanımlama; onu yansıtma; ona zaman verme; dış dünya ile arasında köprü görevini görme; özdeşim kurabileceği bir kişi olma.
• UYARILMA: Oyun yoluyla ve çocuğun dünyasına giren değişik olaylarla acı; haz; neşe; heyecan gibi duyguları açığa çıkarma.
• KENDİNİ DEĞERLİ GÖRME: Çocuğu ciddiye alma; “ben önemliyim; bana kötü bir şey olmasını istemezler; beni ben olduğum için seviyorlar” duygusunu verme.
Sağlam ve sağlıklı kişilik gelişimi için çocuğun “sevmek ve sevilmek” ve “kendisi ve başkaları için değerli olmak” gereksinimlerinin doyurulması gereklidir.
Kişilik gelişiminin büyük ölçüde biçimlendiği çocukluk yıllarında anne babaların çocuklarına karşı uyguladıkları tutumlar önem kazanmaktadır. Anne babaların çocuklarına karşı uyguladıkları tutumlarını demokratik anne baba tutumu; aşırı koruyucu anne baba tutumu ve otoriter anne baba tutumu olmak üzere sınıflandırabiliriz.
Aşırı koruyucu anne baba tutumunda; anne babanın aşırı derecede koruyucu tutumu; çocuğu gereğinden fazla kontrol etmesi ve koruması anlamına gelir.
Aşırı Koruyucu Anne Baba Tutumunun Çocuğun Kişilik Yapısına Etkisi
• Çocuğunu aşırı sevgi ve ilgiye boğan; aşırı koruyan bu aileler çocuğun yapması gereken her şeyi; çocuğun yerine yaparlar. Bu nedenle çocuk girişim yeteneğinden yoksun; sormadan bir şey yapamayan; kendi başına karar vermekten aciz; bağımlı bir kişilik yapısı geliştirir.
• Bu ailelerde çocuk bir problemle karşılaştığında; aile çocuğun yerine problemi çözer. Bu nedenle çocuğun problem çözme becerileri gelişmez. Çocuk karşılaştığı sorunlarla başa çıkamayacağına inanır ve sürekli hata yapma eğilimindedir.
• Bu tutumda çocukla ilgili her karar; çocuk adına aile tarafından alınır. Bu nedenle çocuğun karar alma ve seçenekleri değerlendirme becerileri gelişemez.
• Bu tutumla yetişen çocukların bazıları utangaç ve çekingen bir kişilik geliştirir. Bazıları ise inatçı; aşırı otoriter; etrafındaki kişilerin haklarını; isteklerini dikkate almayan; onları kullanan; sorumsuz; şımarık bir kişilik geliştirebilir.
• Bu tutumla yetişen çocuklar bir gruba girmekte ve kendilerini gruba kabul ettirmekte zorlanırlar. Sosyal becerileri zayıftır.
Otoriter anne baba tutumunda çocuğa aşırı baskı ve disiplin uygulanır. Çocuğun kişilik yapısı; ilgi ve ihtiyaçları dikkate alınmadan; uyulması zor kurallar konur; çocuğun bu kurallara koşulsuz itaat etmesi istenir. Çocuğun görüş ve düşüncelerini açıklamasına; benliğini ortaya koymasına izin verilmez; bağımsız bir kişilik geliştirmesi; bireyselleşmesi desteklenmez. Otoriter tutumun çocuklarda bağımsız kişilik gelişimini engellediği; özellikle erkek çocuklarda saldırganlık düzeyini arttırdığı ve benlik saygısı düzeyini düşürdüğü görülmektedir
Otoriter Anne Baba Tutumunun Çocuğun Kişilik Yapısına Etkisi
• Anne babasından korkar. Bu nedenle kendi duygu ve düşüncelerini ifade etmekten çekinir; edilgen ve uysal olabilir. Fakat içten içe anne babaya karşı düşmanlık besler; eline bir fırsat geçtiğinde ya da kendini güçlü hissettiğinde olumsuz davranışlar sergileyebilir.
• Sürekli kusurları arandığı için streslidir ve hata yapma olasılığı artar. Hata yapan kişileri affetmekte; hoşgörülü olmakta zorlanır.
• Kendisine iyi davrananlara şüphe ile bakar; toplumdan iyice uzaklaşırlar.
• Yardım duygusundan uzak; sinirli; inatçı; hırçın; uyumsuz; kendine ya da başkalarına karşı saldırgan davranışlar gösteren biri olabilir. Ya da pasif; utangaç; ürkek; çekingen; kendi duygu ve düşüncelerini ifade edemeyen bir kişilik yapısı geliştirebilir.
• Anne babanın cezacı tutumundan; güçlünün güçsüzü ezebileceğini öğrenerek; saldırgan ve kurallara uymayan bir kişilik geliştirebilir. Vicdan gelişimi olumsuz yöndedir.
Demokratik anne baba tutumu; çocukların kişilik gelişimi için en uygun olan tutumdur. Bu tutumu uygulayan anne babalar çocuklarına koşulsuz saygı ve sevgi gösterirler. Çocuklarını hem denetler hem de onların ihtiyaçlarının karşılanmasına olanak tanırlar. Anne babaların davranışları birbiriyle tutarlı; kararlı ve güven vericidir. Belli sınırlar içinde çocukların bazı davranışları yapmalarına izin verilir ve böylece onların sorumluluk duygusunun gelişmesine uygun ortam hazırlanmış olunur. Anne babalar her çocuğun kendine özgü bir gelişim kapasitesi olduğunu bilir; bu nedenle çocukların özgürce gelişmesi; yeteneklerini ortaya çıkarması ve kendini gerçekleştirmesine izin verilir.