Çocuk ve Ergenlerde Sosyal Beceri ve Güvenli Davranış Kazandırma - Atılganlık Eğitimi Çalışmaları
Çocuk ve Ergenlerde Sosyal Beceri Kazanma ve Güvenli Davranış Geliştirme (Atılganlık Eğitimi)
Sosyal beceriler; bireylerin ilişkilerini yönetirken ortaya koydukları yetenek ve davranışların bütünüdür. Sosyal beceriler bir grup beceriden oluşmaktadır. Bu beceriler;
1. İletişim kurma;
2. Kendini sunma;
3. Empatik anlama;
4. Bilgi alma ve verme;
5. Sosyal rahatlık;
6. Karşılıklı bağlılık içerisinde olma;
7. Grup içi ve dışı performans sergileme;
8. Farklılığı tolere etme;
9. Kendine ve başkalarına güvenme;
10. İşbirliği gerçekleştirebilme;
11. Başkalarının ihtiyaç ve beklentilerini yordayabilme;
12. Arkadaşlık kurma ve sürdürebilme;
13. Yakın ilişki geliştirebilmedir.
Sosyal yeterlik; bireylerin toplum tarafından verilen görevleri yerine getirebilmeleri için sergiledikleri davranışlar olarak tanımlanabilir. Bu anlamda sosyal yeterlilik; kişinin görevini yeterli bir şekilde yaptığını gösteren yargılamaya dayalı değerlendirmedir. Bu iki kavramın bazen birbiri yerine kullanıldığı; daha doğrusu aralarında ayırım gözetilmediği görülmektedir. Buna karşın; bu iki kavramın çok boyutlu;birbirleriyle ilişkili ve aynı zamanda bağımsız yapılar olduğu da belirtilmektedir.
Sosyal yeterlik iki ayrı boyut olarak açıklanmaktadır.
Bunlar; uyumsal davranış ve sosyal becerilerdir.
1. Uyumsal davranış; çocukların ve gençlerin bağımsız işlev becerilerini; fiziksel gelişimini; akademik yeterliğini ve dil gelişimini içermektedir
2. Sosyal beceriler ise; üç alt boyuttan oluşmaktadır. Bu boyutlar; kişilerarası davranışlar; kendiyle ve görevleriyle ilişkili davranışlardır.
Ø Kişilerarası davranışlar; otoriteyi kabul etme; konuşma becerileri; işbirliği ve oyun davranışlarını içermektedir.
Ø Kendiyle ilişkili davranışlar;duygularını ifade etme; ahlaki davranış; kendine karşı olumlu tutum geliştirmegibi davranışlardan oluşmaktadır.
Ø Görevle ilişkili davranışlar ise; uyarılara dikkat etme; sorumluluklarını yerine getirme; yönergeleri izleme;bağımsız olarak çalışma gibi davranışları kapsamaktadır.
Sosyal yeterliliğe üçüncü bir alt boyut olan “akran kabulü” de eklenmiştir. Akran kabulü; hem sosyal yeterliğin bir parçası hem de yeterli sosyal davranışların bir sonucudur.
Çocuklarda Sosyal Yeterlilik
Sosyal yeterlik bireylere sosyal etkileşimlerinde başarılı olmalarını sağlayan davranışların; yargıların ve algıların sınırsız donanımını sağlar.
Çocuklarda gözlenen bazı davranışları onların sosyal yeterliliğe sahip olduklarını ifade eder. Bunlar;
Ø Selamlama;
Ø Sınıf arkadaşıyla konuşma;
Ø Davranışlara olumlu ve olumsuz tepkiler verme;
Ø Çevresindeki insanlardan övgü ve eleştiri kabul etme;
Ø Kızdırmaya; takılmaya ya da küçültücü eleştirilere cevap verme;
Ø Okul arkadaşlarının saldırgan davranışlarıyla başa çıkmadır.
Sosyal Beceri Yetersizliği
Çocukların sosyal beceri gelişimlerini; yaş; cinsiyet ve yetersizliklerin olup olmaması gibi etkenler olumlu ya da olumsuz olarak etkileyebilmektedir.
Yetersizliği olan bireylerin sosyal becerileri kazanamama ya da var olan becerilerini yeterince sergileyememelerinin nedenlerinden biri; devam ettiği eğitim kurumunun özellikleridir. Yetersizliği olan çocuklar ya yetersizliği olmayan akranlarından ayrı özel eğitim okullarına yada kaynaştırma ortamlarına yerleştirilmektedirler. Kaynaştırmanın temel amaçlarından birisi; yetersizliği olan çocukların sosyal gelişimlerini arttırmaktır.
Sosyal becerilerde yetersiz olan çocuklar; yaşamları boyunca;
ü kişilerarası ilişkilerde;
ü akademik çalışmalarında;
ü duygusal-davranışsal alanlarda
ü mesleki yaşamlarında çeşitli problemlerle karşılaşmaktadırlar.
Bu problemlerin ortadan kaldırılması için çocukların sosyal beceri düzeylerinin artırılıp; toplumla bütünleştirilmelerinin sağlanması gerekmektedir.
Gerekli olan sosyal becerilerin geliştirilmesini sağlayan davranışların çocuğa öğretilmesi gerekmektedir.
Güvenli Davranış Kazandırma
Bireylerin istek ve arzularını dile getirirken;kendilerini ifade etmenin güvenli yolları vardır. Bu yollara “Güvenli Davranış Becerileri” adını verdiğimiz bu davranışlar; hem yetişkinler tarafından öğrenilebilir; hem de çocuklara erken yaştan itibaren öğretilebilir davranışlardır. Bu davranışların kazanımı ile bireyler “başkalarının haklarını küçük görmeden ve zedelemeden kendi haklarını koruma; düşünce; duygu ve inanışlarını doğrudan; dürüst ve uygun yollarla ifade etme” yeteneği kazanabilirler.
Okul Öncesi Dönemde Güvenli Davranış Kazanımı
Okul öncesi dönemde çocuklar kendilerini yeterince ifade edemeyen bir dönemde olsalar bile bu dönemde; aile bireylerinin dışında artık yaşıtlarıyla birlikte olmaları; arkadaş edinmeleri;sosyalleşmeleri açısından güvenli davranış becerileri kazandırmak için uygun bir zaman olarak nitelendirilebilir. Bu dönemde çocuklara çeşitli görevler verilmesi; onlara bu becerileri kazandırmak açısından önemlidir. Okul öncesi dönemdeki çocuklara;
· İstemedikleri şeyleri hayır diyerek reddedebilecekleri öğretilmeli;
· Kendi kararlarını kendileri verebilmeleri için zaman zaman imkanlar tanınmalı(istediği kıyafeti giymesi; istediği oyuncağı seçmesi gibi.)
· Okulda ve parkta yeni arkadaşlar edinmesi ve kendi başına bir oyuna katılması için onu desteklenmeli.
· Ebeveynler çocuklara model oluşturmalıdır.
Okul Döneminde Güvenli Davranış Kazanımı
Okul dönemi arkadaşlık ilişkilerinin ve sosyalleşmelerin çocuklar arasında geliştiği bir dönemdir. Bu dönemde; arkadaşları arasında oyun oynarken;etkinliklere katılırken çocuklarını gözlemleyen ebeveynler onların sosyal davranışları hakkında fikirler edinirler. Kimi çocuklar; kendilerini ifade etme; oyunlara katılma konusunda çekingen davranırken; kimileri de atılgan davranışlar sergileyebilirler. Bu dönem güvenli davranış becerilerinin en iyi öğrenebileceği dönemdir. Bu dönemde:
· Çocuklara kendilerini güvenli bir şekilde ifade etmeleri örneklenerek anlatılabilir.
Örneğin; “o kitabı bana ver yoksa sana gösteririm”(saldırgan); “Kitabımı alabilirsin ona ihtiyacım yok”(Pasif); “Bu kitabı şuanda okuyorum. Bitirdiğim zaman onu alabilirsin” (Güvenli) gibi.
· Çocuklarla oyun oynayarak güvenli davranışlar öğretilebilir.
Örneğin; yakın arkadaşı rolüne geçerek ondan en sevdiği kalemi hediye etmesi istenir. Vereceği cevaba göre ona doğrusu gösterilmelidir.
· Çocuklara istemedikleri şeyler için hayır demek yine bu dönemde öğretilebilir. .
· Kendileri ve arkadaşları ile ilgili konuşmalar yapmalarını; yaşadığı olayları sözel olarak ifade etmelerini desteklemek bu dönemdeki çocukların güvenli davranış becerileri kazanmalarına yardımcı olacaktır.
Ergenlik Döneminde Güvenli Davranış Kazanımı
Ergenlik dönemi; değişim ve gelişimin en fazla olduğu dönemdir. Bu dönemde ergenler; kendilerini ifade edebilmek adına çeşitli yollara başvurur; arkadaşlarıyla ailelerinden daha fazla zaman geçirir; aynı zamanda ailelerine de ihtiyaç duyarlar. Bu dönemde;
· Birçok kötü alışkanlık ergenlik döneminde kazanılmaktadır. Bu sebepten dolayı ergenlere kendileri için zararlı olabilecek şeyleri reddetmek için “hayır” diyebilmeleri öğretilmelidir.
· Arkadaşlarıyla daha fazla vakit geçirmek isteyen ergenler; bir yandan da aile bağlarını koparmak için direneceklerdir. Fakat bu dönemde; kendilerini güvenli ifade edebilmeleri için ailenin desteğine de ihtiyaç duyarlar. Ebeveynler bu dönemde onlara destek olarak güvenli davranış kazanmalarına yardımcı olmalıdır.
· Ebeveyn ergen ilişkilerinde; bir karar verdiğinde ergeni desteklemek ve ona saygı göstermek; kendi ilişkilerinde de aynı davranışları sergilemeleri açısından model olacaktır.
· Dönem özellikleri itibariyle; ergenlerde saldırgan davranışlar gözlemlenebilir. Bu sebepten dolayı saldırgan davranışları ile başa çıkmaları için ebeveynlerin yardımcı olması gerekmektedir. Çevresiyle yaşadığı anlaşmazlıklarda neler yapabileceği hakkında konuşulmalı; fikir üretilmelidir.
· Güvenli davranışlar sergilediklerinde onları takdir etmek; bu davranışların kazanılması ve pekiştirilmesi açısından oldukça fayda sağlayacaktır.