Travmaların Çocuğa Etkisi
FELAKETİN ve BÜYÜK TRAVMALAR ARDINDAN ÇOCUKLARIMIZIN RUH SAĞLIĞI
Yaşanılan travma olayları sadece çocukların değil; hepimizin emniyet mekanizmasını zedeleyip; güven konusunda da inançlarımızı yitirir. Bunlar anormal olaylara gösterilen normal tepkilerdir esasında. Yalnız çocuklar biz yetişkinlere nazaran felaket olaylarına farklı gözle bakarlar. Bu yüzdendir ki felaketin etkisini üzerlerinden biran evvel atabilmeleri için onlara bilinçli bir şekilde yaklaşmamız gerekir.
Nelere dikkat etmemiz gerekiyor?
Amerika’da yapılan bir araştırmaya göre "yetişkinlerin; felaket atlatmış çocuklarla" ilişkilerinde dikkat etmeleri gereken hususları aşağıda belirtilen 13 madde de özetlenmiştir.
1. Çocuklar ile Geçirdikleri Üzücü Olay Hakkında Konuşmaktan Kaçınmayın
Çocuklara bu üzücü olaydan bahsetmeyerek onlara yaşadıklarını unutturduğumuzu zannediyorsak yanılıyoruz. Kendiniz konuyu açmayın; ama çocuk açtığında bu konu üzerinde konuşmamazlık etmeyin. Çocuğu dinleyin; sorularına cevap verin; çocuğu bu konuşmanızla rahatlatıp ona destek olun. Çocuğun duygularını anladığınızı bakışınızla; duruşunuzla ve sözlerinizle hissettirin.
2. Dürüst; Açık ve Anlaşılır Olun
Geçirdikleri olayla ilgili çocuklara gerçekleri söyleyin. Detay da verin bu çok önemli bir husustur. Detayları siz vermezseniz çocuklar kendi hayal güçlerini kullanıp detayları kendileri yaratırlar. Bu da kendi içlerinde yanlış yorumlamalara sebep olur.
3. Aynı Detaylar Tekrar Tekrar Gündeme Gelecektir-Hazırlıklı Olun Sabırla Doğru Olan Verileri/Gerçekleri Tekrarlayın
Eğer bir şeyin cevabını bilmiyorsanız; bilmediğinizi söyleyin; eğer sizin de merak ettiğiniz bir konu var ise; (örneğin ölüm) aynen çocuğa sizin de bu konuyu merak edip ancak net olarak bilmediğinizi iletin (çocuğa dini eğitim verilmiş ise ölüm ile ilgili bu yönde açıklamalar yapılabilir; eğer verilmemişse din olayına bu aşamada girilmemelidir).
4. Açıklamalarınızda Çocukların Yaşlarına Uygun Kelimeler Seçin
Zamanlamaya da Dikkat.. Açıklamalarınızın hem zamanlaması; hem de kelimelerin seçimi büyük önem taşır. Yaşanan üzücü olayın hemen ardından çocukların hem bilgiyi almaları hem de bu bilgiyi analiz etmeleri isteği azdır. Vakit geçtikçe daha fazla bilgi alabilirler; hazmedebilirler ve anlayabilirler. Bazı diğer önemli hususları şöyle açıklayabiliriz:
• Çocuklara verilen aynı bilgi yaşanan olaylardan sonra değişik zamanlarda aynı çocuklar tarafından farklı şekilde yorumlanır.
• Değişik yaşlarda çocuklarda farklı tepkiler/düşünceler olur.
• Uyku ile ölümü bağdaştırmayın. Bu çocuklarda korku yaratıp uyumalarını engeller.
• Çocuğun olayları nasıl algıladığını ne kadar iyi tanımlarsanız; o kadar iyi bir diyalog kurabilirsiniz.
5. Ölümün veya Olayların Neden Olduğuna Dair Yanlış Yorumları Çocuğun Düşüncelerinden Atmasına Yardımcı Olun
Çocuklar; özellikle de daha küçük yaştakiler; üzücü olayların neden olduğuna dair yanlış kanılar üretirler. Mesela; annem öldü; çünkü - beni almaya geliyordu veya bana ateş ederken yanlışlıkla kardeşimi vurdular... gibi. Çocukları bu konuda sıkmadan deşmek gerekiyor; acaba bu üzücü olayın neden olduğunu düşünüyor? Bunu ortaya çıkardıktan sonra yanlış yorumlarını düzeltmek için gerekli açıklamaları yapın. Çocuğa da açıkça bazı olayları erişkin insanların da anlamadığını söyleyin. Bu hem doğrudur hem de çocuğu rahatlatır.
6. Kurtulan Çocuklar Kendilerini Suçlu Hissederler
Kurtulan çocuklar genelde kendilerini suçlu hissederler. Kendilerini ne kadar suçlu hissettikleri çocukların ne ölçüde olayların neden olduğuna dair yanlış yorumları olup olmadığına bağlıdır. Çocuklar suçluluk duygularını dile getirmeyi bilemezler. Onların kendilerini suçlu hissedip hissetmediklerini davranışlarından ve duyguları; kendilerinden nefret etmek ve kendilerine zarar verme tarzında cereyan eder. Düşünceleri de şöyle olabilir; ben kötü bir insan mıyım veya bende bir problem mi var? gibi.
7. Derin Üzüntü ve Yas - Bu İki Terimi Ayırt Edelim
Derin üzüntü duygusal; fiziksel; beyinsel davranışlarla gösterilen tepkileri içerir. Bunların belirgin olanları şöyledir : kızgınlık; üzüntü; korku; uyumakta zorluk çekme; kabus görme; uykuda çığlık atma; iştahsızlık; mide ağrısı; aile fertlerinden uzaklaşmak; yatağı ıslatmak; hiper hareketlilik gibi. Bazıları ise belirgin değildirler; örneğin; daha sessiz olup daha fazla okumak veya ergenlik çağındakiler için arkadaşlarıyla sık sık görüşmemek; çıkmamak gibi. Dikkatinizi çekmesi gereken bir husus var; bu da belirgin olmayan semptomlar çoğu zaman anne ve babalar tarafından olumlu hareketler olarak algılandıkları için önemsenmezler. Tepkiler tabii ki yaşla bağlantılıdır.
Genelde Özetlersek
5 Yaş ve Altı: Bazıları fazla bir tepkide bulunmayacaklardır; çünkü neler olduğunun farkında değillerdir.
6 ile 12 Yaş Arası: Somut korkuları vardır; örneğin; dolapta bir terörist saklanıyor.
Ergenlik Çağı: Daha iyi anlayabilirler ama korkularını abartırlar.
Yas ile kaybedilen kişi veya kişilere yönelik adetlerin gerçekleştirilmesi gerekebilir. Örneğin; cenaze töreni; siyah kıyafet; mevlut gibi. Bu tarz olaylara çocukların da katılmasında fayda vardır.
8. Derin Üzüntü Normaldir. Bunun Uzun Süre Devam Etmesi Normal Değildir
Eğer yukarıda bahsedilen semptomlar 6 aydan fazla kendilerini göstermeye devam ederlerse veya çocukların hayatlarındaki diğer alanlarda olumsuz etkileri oluyorsa; bu konuda uzmanlardan yardım alınması gerekmektedir. Diğer alanlar ile neyi kastediyoruz? Okuldaki durumlarında her hangi bir değişme; ilgi alanlarındaki faaliyetlere katılmamaları ve hatta ilgi göstermemeleri; oyun oynamalarında değişiklik vb. davranış problemleri gibi.
9. Çocuklar Konuyu Açtıklarında Duymamazlıktan Gelmeyin
Çocuklar üzüntü verici olay hakkında konuşmak istediklerinde daima onları dinlemek için orada olun. Yalnız; konuşmak istemeyen çocukları da zorla konuşturmaya çalışmayın. Siz de üzüntülerinizi açıkça paylaşın çocukla; yalnız olmadığını hissettiğinde daha rahat olacaktır.
10. Daima Onlarla Olun; Şefkatle Yaklaşın; Güvenli Hissetmelerini Sağlayın ve Onlara Karşı Aynı Tarzda Yaklaşın
Bütün bunlar çocuğun bu olayı üzerinden atmasında yardımcı olacaktır. Dikkat edilmesi gereken husus; davranışlarınız ve söyledikleriniz aynı düzeyde olsun; yani aynı şey için bir gün ak deyip öbür gün kara demeyin.
11. Çocuğun Çevresindeki Kişiler; Yaşları ne Olursa Olsun; Bilgilendirilirlerse Çocuğa O Kadar Daha Fazla Yardımcı Olabilirler
En azından bir müddet daha sabırlı veya anlayışlı davranırlar. Bu da çocuğun bu olayı üzerinden çabuk atmasına yardımcı olacaktır.
12. Çocuklar İlginç Görsel Tecrübeler Yaşayabilirler; Buna Hazırlıklı Olun
Üzüntücü olaydan altı aya kadar çocuklar ilginç görsel olayları yaşayabilirler. Örneğin; kaybedilen kişi veya kişilerin seslerini duyabilirler veya kalabalıkta onları görebilirler. Bunlar halusinasyon değildir. Çoğu bilim adamı bunları çocukların dini inanç sistemiyle bağdaştırır. Bundan dolayı çocukların duygularının rencide edilmemesi gerekmektedir.
13. Tüm İmkanlardan Faydalanın
Etrafınızda olan profesyonel insanlardan hem kendiniz hem de çocuğunuz için yardım alın. Bunlardan faydalanmayı öğrenin. Ayrıca aşağıdakileri de göz önünde bulundurmalıyız
• Çocuğunuzun kendisini güvencede hissettiğinden emin olun.
• Çocuklarla daha fazla zaman harcayın ve size daha ilgili olmalarına izin verin. Aynı zamanda sizde normalden fazla takipçi olun.
• Özellikle küçük yaştaki çocuklarla (7'ye kadar) daha fazla oynayın. Onların oynaması için de ayrıca imkanlar yaratın.
• 7 ile 12 yaş grubuyla konuşmayı deneyin. Onları düşüncelerini ve duygularını paylaşmak için teşvik edin. Ama yargılamayın. Bazen sadece dinleyin.
• Olanaklar dahilinde gündelik alışkanlıklarınızı sürdürmeye devam edin. Örneğin; yemek saatleri; yatma saati; masal okuma; öğle yemeği sonrası uyku gibi.
Lütfen unutmayalım ki yukarıda bahsedilen önlemler hiçbir zaman bir uzmanın yerini tutmayabilir. Çocuğunuzda bir takım tepkilerin devam ettiğini gördüğünüzde ve başa çıkamadığınız düşündüğünüzde lütfen gerekli yerlerden yardım alınız..
Yaşanılan travma olayları sadece çocukların değil; hepimizin emniyet mekanizmasını zedeleyip; güven konusunda da inançlarımızı yitirir. Bunlar anormal olaylara gösterilen normal tepkilerdir esasında. Yalnız çocuklar biz yetişkinlere nazaran felaket olaylarına farklı gözle bakarlar. Bu yüzdendir ki felaketin etkisini üzerlerinden biran evvel atabilmeleri için onlara bilinçli bir şekilde yaklaşmamız gerekir.
Nelere dikkat etmemiz gerekiyor?
Amerika’da yapılan bir araştırmaya göre "yetişkinlerin; felaket atlatmış çocuklarla" ilişkilerinde dikkat etmeleri gereken hususları aşağıda belirtilen 13 madde de özetlenmiştir.
1. Çocuklar ile Geçirdikleri Üzücü Olay Hakkında Konuşmaktan Kaçınmayın
Çocuklara bu üzücü olaydan bahsetmeyerek onlara yaşadıklarını unutturduğumuzu zannediyorsak yanılıyoruz. Kendiniz konuyu açmayın; ama çocuk açtığında bu konu üzerinde konuşmamazlık etmeyin. Çocuğu dinleyin; sorularına cevap verin; çocuğu bu konuşmanızla rahatlatıp ona destek olun. Çocuğun duygularını anladığınızı bakışınızla; duruşunuzla ve sözlerinizle hissettirin.
2. Dürüst; Açık ve Anlaşılır Olun
Geçirdikleri olayla ilgili çocuklara gerçekleri söyleyin. Detay da verin bu çok önemli bir husustur. Detayları siz vermezseniz çocuklar kendi hayal güçlerini kullanıp detayları kendileri yaratırlar. Bu da kendi içlerinde yanlış yorumlamalara sebep olur.
3. Aynı Detaylar Tekrar Tekrar Gündeme Gelecektir-Hazırlıklı Olun Sabırla Doğru Olan Verileri/Gerçekleri Tekrarlayın
Eğer bir şeyin cevabını bilmiyorsanız; bilmediğinizi söyleyin; eğer sizin de merak ettiğiniz bir konu var ise; (örneğin ölüm) aynen çocuğa sizin de bu konuyu merak edip ancak net olarak bilmediğinizi iletin (çocuğa dini eğitim verilmiş ise ölüm ile ilgili bu yönde açıklamalar yapılabilir; eğer verilmemişse din olayına bu aşamada girilmemelidir).
4. Açıklamalarınızda Çocukların Yaşlarına Uygun Kelimeler Seçin
Zamanlamaya da Dikkat.. Açıklamalarınızın hem zamanlaması; hem de kelimelerin seçimi büyük önem taşır. Yaşanan üzücü olayın hemen ardından çocukların hem bilgiyi almaları hem de bu bilgiyi analiz etmeleri isteği azdır. Vakit geçtikçe daha fazla bilgi alabilirler; hazmedebilirler ve anlayabilirler. Bazı diğer önemli hususları şöyle açıklayabiliriz:
• Çocuklara verilen aynı bilgi yaşanan olaylardan sonra değişik zamanlarda aynı çocuklar tarafından farklı şekilde yorumlanır.
• Değişik yaşlarda çocuklarda farklı tepkiler/düşünceler olur.
• Uyku ile ölümü bağdaştırmayın. Bu çocuklarda korku yaratıp uyumalarını engeller.
• Çocuğun olayları nasıl algıladığını ne kadar iyi tanımlarsanız; o kadar iyi bir diyalog kurabilirsiniz.
5. Ölümün veya Olayların Neden Olduğuna Dair Yanlış Yorumları Çocuğun Düşüncelerinden Atmasına Yardımcı Olun
Çocuklar; özellikle de daha küçük yaştakiler; üzücü olayların neden olduğuna dair yanlış kanılar üretirler. Mesela; annem öldü; çünkü - beni almaya geliyordu veya bana ateş ederken yanlışlıkla kardeşimi vurdular... gibi. Çocukları bu konuda sıkmadan deşmek gerekiyor; acaba bu üzücü olayın neden olduğunu düşünüyor? Bunu ortaya çıkardıktan sonra yanlış yorumlarını düzeltmek için gerekli açıklamaları yapın. Çocuğa da açıkça bazı olayları erişkin insanların da anlamadığını söyleyin. Bu hem doğrudur hem de çocuğu rahatlatır.
6. Kurtulan Çocuklar Kendilerini Suçlu Hissederler
Kurtulan çocuklar genelde kendilerini suçlu hissederler. Kendilerini ne kadar suçlu hissettikleri çocukların ne ölçüde olayların neden olduğuna dair yanlış yorumları olup olmadığına bağlıdır. Çocuklar suçluluk duygularını dile getirmeyi bilemezler. Onların kendilerini suçlu hissedip hissetmediklerini davranışlarından ve duyguları; kendilerinden nefret etmek ve kendilerine zarar verme tarzında cereyan eder. Düşünceleri de şöyle olabilir; ben kötü bir insan mıyım veya bende bir problem mi var? gibi.
7. Derin Üzüntü ve Yas - Bu İki Terimi Ayırt Edelim
Derin üzüntü duygusal; fiziksel; beyinsel davranışlarla gösterilen tepkileri içerir. Bunların belirgin olanları şöyledir : kızgınlık; üzüntü; korku; uyumakta zorluk çekme; kabus görme; uykuda çığlık atma; iştahsızlık; mide ağrısı; aile fertlerinden uzaklaşmak; yatağı ıslatmak; hiper hareketlilik gibi. Bazıları ise belirgin değildirler; örneğin; daha sessiz olup daha fazla okumak veya ergenlik çağındakiler için arkadaşlarıyla sık sık görüşmemek; çıkmamak gibi. Dikkatinizi çekmesi gereken bir husus var; bu da belirgin olmayan semptomlar çoğu zaman anne ve babalar tarafından olumlu hareketler olarak algılandıkları için önemsenmezler. Tepkiler tabii ki yaşla bağlantılıdır.
Genelde Özetlersek
5 Yaş ve Altı: Bazıları fazla bir tepkide bulunmayacaklardır; çünkü neler olduğunun farkında değillerdir.
6 ile 12 Yaş Arası: Somut korkuları vardır; örneğin; dolapta bir terörist saklanıyor.
Ergenlik Çağı: Daha iyi anlayabilirler ama korkularını abartırlar.
Yas ile kaybedilen kişi veya kişilere yönelik adetlerin gerçekleştirilmesi gerekebilir. Örneğin; cenaze töreni; siyah kıyafet; mevlut gibi. Bu tarz olaylara çocukların da katılmasında fayda vardır.
8. Derin Üzüntü Normaldir. Bunun Uzun Süre Devam Etmesi Normal Değildir
Eğer yukarıda bahsedilen semptomlar 6 aydan fazla kendilerini göstermeye devam ederlerse veya çocukların hayatlarındaki diğer alanlarda olumsuz etkileri oluyorsa; bu konuda uzmanlardan yardım alınması gerekmektedir. Diğer alanlar ile neyi kastediyoruz? Okuldaki durumlarında her hangi bir değişme; ilgi alanlarındaki faaliyetlere katılmamaları ve hatta ilgi göstermemeleri; oyun oynamalarında değişiklik vb. davranış problemleri gibi.
9. Çocuklar Konuyu Açtıklarında Duymamazlıktan Gelmeyin
Çocuklar üzüntü verici olay hakkında konuşmak istediklerinde daima onları dinlemek için orada olun. Yalnız; konuşmak istemeyen çocukları da zorla konuşturmaya çalışmayın. Siz de üzüntülerinizi açıkça paylaşın çocukla; yalnız olmadığını hissettiğinde daha rahat olacaktır.
10. Daima Onlarla Olun; Şefkatle Yaklaşın; Güvenli Hissetmelerini Sağlayın ve Onlara Karşı Aynı Tarzda Yaklaşın
Bütün bunlar çocuğun bu olayı üzerinden atmasında yardımcı olacaktır. Dikkat edilmesi gereken husus; davranışlarınız ve söyledikleriniz aynı düzeyde olsun; yani aynı şey için bir gün ak deyip öbür gün kara demeyin.
11. Çocuğun Çevresindeki Kişiler; Yaşları ne Olursa Olsun; Bilgilendirilirlerse Çocuğa O Kadar Daha Fazla Yardımcı Olabilirler
En azından bir müddet daha sabırlı veya anlayışlı davranırlar. Bu da çocuğun bu olayı üzerinden çabuk atmasına yardımcı olacaktır.
12. Çocuklar İlginç Görsel Tecrübeler Yaşayabilirler; Buna Hazırlıklı Olun
Üzüntücü olaydan altı aya kadar çocuklar ilginç görsel olayları yaşayabilirler. Örneğin; kaybedilen kişi veya kişilerin seslerini duyabilirler veya kalabalıkta onları görebilirler. Bunlar halusinasyon değildir. Çoğu bilim adamı bunları çocukların dini inanç sistemiyle bağdaştırır. Bundan dolayı çocukların duygularının rencide edilmemesi gerekmektedir.
13. Tüm İmkanlardan Faydalanın
Etrafınızda olan profesyonel insanlardan hem kendiniz hem de çocuğunuz için yardım alın. Bunlardan faydalanmayı öğrenin. Ayrıca aşağıdakileri de göz önünde bulundurmalıyız
• Çocuğunuzun kendisini güvencede hissettiğinden emin olun.
• Çocuklarla daha fazla zaman harcayın ve size daha ilgili olmalarına izin verin. Aynı zamanda sizde normalden fazla takipçi olun.
• Özellikle küçük yaştaki çocuklarla (7'ye kadar) daha fazla oynayın. Onların oynaması için de ayrıca imkanlar yaratın.
• 7 ile 12 yaş grubuyla konuşmayı deneyin. Onları düşüncelerini ve duygularını paylaşmak için teşvik edin. Ama yargılamayın. Bazen sadece dinleyin.
• Olanaklar dahilinde gündelik alışkanlıklarınızı sürdürmeye devam edin. Örneğin; yemek saatleri; yatma saati; masal okuma; öğle yemeği sonrası uyku gibi.
Lütfen unutmayalım ki yukarıda bahsedilen önlemler hiçbir zaman bir uzmanın yerini tutmayabilir. Çocuğunuzda bir takım tepkilerin devam ettiğini gördüğünüzde ve başa çıkamadığınız düşündüğünüzde lütfen gerekli yerlerden yardım alınız..