Kayıp ve Yas Psikolojisi
KAYIP VE YAS
Yas tutma sadece ölüm ya da boşanma gibi büyük kayıplara verilen tepki değildir. Yas tutma; herhangi bir kayıp ya da değişikliğe verilen psikolojik bir yanıt; iç dünyamız ile gerçeklik arasında bir uyum sağlayabilmek için yaptığımız uzlaşmalar olarak tanımlanmaktadır. Kayıpların en somutu ölümdür. Ölümün dışında; bir ilişkinin bitmesi; boşanma; iş kaybı; iş değiştirme; sağlığın kaybedilmesi; maddi durumun bozulması; çocuğunu düşürme; evden ayrılma; şehir ya da ülke değiştirme; emeklilik; taşınma; sevdiğimiz hayvanımızın ölmesi; çok umut ettiğimiz ve beklediğimiz bir şeyin gerçekleşmemesi; sevdiğimiz birinin çok ciddi bir hastalık/kaza geçirmesi; bir trauma sonrası güvenliğimizi/güvencemizi kaybetmemiz gibi durumlar da yas sürecini başlatabilir.
Her kayıpta kaçınılmaz bir biçimde keder yaşanır. Keder yas tutmaya eşlik eden duygudur. Bunun yanı sıra; her yaşadığımız kayıp geçmişteki tüm kayıplarımızı yeniden canlandırır. Yas tutmanın çok önemli bir diğer özelliği de; eğer tam olarak yası tutulabilirse; her kayıp büyüme ve yenilenme için bir araç/fırsat olabilir. Bir kaybın ardından yas gereklidir. Yas sürecindeki kişi; hayatın büyük ölçüde kontrolümüz dışında olduğu gerçeğini; bizim çabamızdan bağımsız olarak sürüp gittiğini ve müdahale edemediğimiz birçok değişimin olduğunu; olacağını anlar; kabul eder. Hayata; insanlığa dair bu gerçekleri fark etmemiz; kabul etmemiz bizi büyütür; olgunlaştırır.
Yas tutma sürecinin nasıl bir seyir izleyeceği; yitime hazırlıklı olmaya; yitirilen ilişkinin özelliklerine; yas tutanın psikolojik gücüne ve keder duyma kapasitesine bağlıdır. Örneğin; bağımlı ya da bitmemiş işlerle yüklü bir ilişkinin bırakılması; ani bir ölümün kabullenilmesi zor olabilir.
Yas yaşantısı kişiye özel bir deneyim olsa da; yas yaşantısının evrensel görünümleri de vardır; pek çok insan kayıpla mücadele ederken benzer duyguları hisseder. Yas süreciyle ilgili farklı sınıflamalar yer almaktadır. Yaygın olarak kullanılan bir sınıflamaya göre; yas sürecindeki birinci aşama; “dengesizlik” aşamasıdır. Bu aşamada; kişi zihinsel olarak durumu fark etse de duygusal olarak reddeden bir konumdadır; şok; şaşkınlık; hissizlik; inanmama; kaybı inkar etme görülebilir. Duygularını yitirmiştir ve şaşkındır; olanlara anlam vermekte; inanmakta güçlük çeker. Öfke; suçluluk yaşanabilir. Kişinin kendisine; aile üyelerine; Tanrı’ya; ölen kişiye yönelik öfke olabilir. Yas sürecinin ikinci aşaması ise; “Ruhsal dağılma” aşamasıdır. Bu aşamada; kişi henüz tam olarak durumu kabullenmese de kaybın kalıcı olduğunu ve bu acıyla yaşayacağını anlar. Kaybı inkar etme; öfke duyma sonucunda kişi kaybı tam olarak fark edip kabul ettiğinde geri çekilme; yalnızlık; boşluk duygusu; günlük aktivitelerini sürdürmede güçlük; uykusuzluk; yemek yiyememe; ağlama; insanlarla konuşmak istememe; çevreye olan ilgide azalma; dikkatini toplamada güçlük gibi depresif belirtiler yaşamaya başlar. Yas sürecindeki son aşama; “yeniden toparlanma” aşaması olarak adlandırılmaktadır. Bu aşamada; kişi var olan durumu anlamaya; kabullenmeye; gerçekçi davranmaya; yeni amaçlar ve ilişkiler oluşturmaya başlar.
Kayıp yaşayan bireylerin çoğu; ölen kişi olmadan yaşamlarına devam etmenin yollarını bulurlar; ancak bazı bireylerde kayıp yaşama süreci komplikasyon oluşması riskini arttırır. Kaybı; özlemi ve acıyı yaşamlarına katmayı başaran kayıp yaşamış kişilerin aksine; komplikasyonlu yas yaşayanlar; acılarının içine gömülürler; ölen kişinin içinde olmadığı yaşama uyum sağlayamazlar ve onlar için yaşama devam etmek anlamına gelen kişilerarası ilişkilere ve herhangi bir etkinliğe katılamazlar. Yaşadıkları sıkıntının düzeyi zaman içinde azalmaz. Komplikasyonlu yasta; kayıptan sonra bir yıldan daha uzun bir süre; yoğun istenmeyen düşünceler; şiddetli duygu bastırmaları; sıkıntı verici özlem yaşanması; kendini aşırı yalnız ve boş hissetme; ölen kişiyi anımsatan görevlerden aşırı bir ölçüde kaçınma; olağandışı uyku bozuklukları ve kişisel etkinliklere çeşitli düzeylerde ilgi kaybı görülür.
Yas sürecini normal olarak tamamlayamayan bireyler; tüm yaşamları boyunca acılarını kendileri ile birlikte taşırlar. Yas sürecinde matem belirtilerinin iki aydan uzun sürmesi ve kişinin yaşamını olumsuz biçimde etkilemesi durumunda profesyonel yardım gereklidir.
Yas tutma sadece ölüm ya da boşanma gibi büyük kayıplara verilen tepki değildir. Yas tutma; herhangi bir kayıp ya da değişikliğe verilen psikolojik bir yanıt; iç dünyamız ile gerçeklik arasında bir uyum sağlayabilmek için yaptığımız uzlaşmalar olarak tanımlanmaktadır. Kayıpların en somutu ölümdür. Ölümün dışında; bir ilişkinin bitmesi; boşanma; iş kaybı; iş değiştirme; sağlığın kaybedilmesi; maddi durumun bozulması; çocuğunu düşürme; evden ayrılma; şehir ya da ülke değiştirme; emeklilik; taşınma; sevdiğimiz hayvanımızın ölmesi; çok umut ettiğimiz ve beklediğimiz bir şeyin gerçekleşmemesi; sevdiğimiz birinin çok ciddi bir hastalık/kaza geçirmesi; bir trauma sonrası güvenliğimizi/güvencemizi kaybetmemiz gibi durumlar da yas sürecini başlatabilir.
Her kayıpta kaçınılmaz bir biçimde keder yaşanır. Keder yas tutmaya eşlik eden duygudur. Bunun yanı sıra; her yaşadığımız kayıp geçmişteki tüm kayıplarımızı yeniden canlandırır. Yas tutmanın çok önemli bir diğer özelliği de; eğer tam olarak yası tutulabilirse; her kayıp büyüme ve yenilenme için bir araç/fırsat olabilir. Bir kaybın ardından yas gereklidir. Yas sürecindeki kişi; hayatın büyük ölçüde kontrolümüz dışında olduğu gerçeğini; bizim çabamızdan bağımsız olarak sürüp gittiğini ve müdahale edemediğimiz birçok değişimin olduğunu; olacağını anlar; kabul eder. Hayata; insanlığa dair bu gerçekleri fark etmemiz; kabul etmemiz bizi büyütür; olgunlaştırır.
Yas tutma sürecinin nasıl bir seyir izleyeceği; yitime hazırlıklı olmaya; yitirilen ilişkinin özelliklerine; yas tutanın psikolojik gücüne ve keder duyma kapasitesine bağlıdır. Örneğin; bağımlı ya da bitmemiş işlerle yüklü bir ilişkinin bırakılması; ani bir ölümün kabullenilmesi zor olabilir.
Yas yaşantısı kişiye özel bir deneyim olsa da; yas yaşantısının evrensel görünümleri de vardır; pek çok insan kayıpla mücadele ederken benzer duyguları hisseder. Yas süreciyle ilgili farklı sınıflamalar yer almaktadır. Yaygın olarak kullanılan bir sınıflamaya göre; yas sürecindeki birinci aşama; “dengesizlik” aşamasıdır. Bu aşamada; kişi zihinsel olarak durumu fark etse de duygusal olarak reddeden bir konumdadır; şok; şaşkınlık; hissizlik; inanmama; kaybı inkar etme görülebilir. Duygularını yitirmiştir ve şaşkındır; olanlara anlam vermekte; inanmakta güçlük çeker. Öfke; suçluluk yaşanabilir. Kişinin kendisine; aile üyelerine; Tanrı’ya; ölen kişiye yönelik öfke olabilir. Yas sürecinin ikinci aşaması ise; “Ruhsal dağılma” aşamasıdır. Bu aşamada; kişi henüz tam olarak durumu kabullenmese de kaybın kalıcı olduğunu ve bu acıyla yaşayacağını anlar. Kaybı inkar etme; öfke duyma sonucunda kişi kaybı tam olarak fark edip kabul ettiğinde geri çekilme; yalnızlık; boşluk duygusu; günlük aktivitelerini sürdürmede güçlük; uykusuzluk; yemek yiyememe; ağlama; insanlarla konuşmak istememe; çevreye olan ilgide azalma; dikkatini toplamada güçlük gibi depresif belirtiler yaşamaya başlar. Yas sürecindeki son aşama; “yeniden toparlanma” aşaması olarak adlandırılmaktadır. Bu aşamada; kişi var olan durumu anlamaya; kabullenmeye; gerçekçi davranmaya; yeni amaçlar ve ilişkiler oluşturmaya başlar.
Kayıp yaşayan bireylerin çoğu; ölen kişi olmadan yaşamlarına devam etmenin yollarını bulurlar; ancak bazı bireylerde kayıp yaşama süreci komplikasyon oluşması riskini arttırır. Kaybı; özlemi ve acıyı yaşamlarına katmayı başaran kayıp yaşamış kişilerin aksine; komplikasyonlu yas yaşayanlar; acılarının içine gömülürler; ölen kişinin içinde olmadığı yaşama uyum sağlayamazlar ve onlar için yaşama devam etmek anlamına gelen kişilerarası ilişkilere ve herhangi bir etkinliğe katılamazlar. Yaşadıkları sıkıntının düzeyi zaman içinde azalmaz. Komplikasyonlu yasta; kayıptan sonra bir yıldan daha uzun bir süre; yoğun istenmeyen düşünceler; şiddetli duygu bastırmaları; sıkıntı verici özlem yaşanması; kendini aşırı yalnız ve boş hissetme; ölen kişiyi anımsatan görevlerden aşırı bir ölçüde kaçınma; olağandışı uyku bozuklukları ve kişisel etkinliklere çeşitli düzeylerde ilgi kaybı görülür.
Yas sürecini normal olarak tamamlayamayan bireyler; tüm yaşamları boyunca acılarını kendileri ile birlikte taşırlar. Yas sürecinde matem belirtilerinin iki aydan uzun sürmesi ve kişinin yaşamını olumsuz biçimde etkilemesi durumunda profesyonel yardım gereklidir.