Psikolojide Kullanılan Ölçüm Teknikleri
Bireysel özelliklerin değerlemesi ve diğer kişilerle karşılaştırılması açısından önemli olan ölçüm teknikleri; bireyleri birbirinden ayıran özellikleri doğrudan ya da dolaylı yönden değerlendirmeyi amaçlamaktadır. Bu doğrultuda yapılan çalışmalar çeşitli ölçüm tekniklerinin geliştirilmesine fırsat sağlayarak; kişilik özelliklerinin ölçülebilmesini olanaklı hale getirmiştir.
Kişilik özelliklerini ölçmek üzere geliştirilen ölçekler kabaca; gözlemsel teknikler; yapılandırılmış test ve envanterler; projektif teknikler ile durumsal testler başlığı altında toplanabilmektedir. (Özgüven; 2000; Özbatağ; 1983). Bu bağlamda kullanılan kişilik ölçüm teknikleri şunlardır:
1. Sorgu Cetvelleri
Kişilik ölçümlerinde kullanılan en yaygın tekniklerden biri olan sorgu cetvelleri; genellikle yazılı biçimlerde uygulanmakla beraber bazen de sözel olarak yöneltilen sorularla yürütülmektedir. Kişiden kendisi hakkında bilgi vermesinin istendiği bu teknikte kullanılan sorular özel formlar şeklinde düzenlenmiştir (Ateş; 2003).
Özellikle çocuklar hakkında bilgi edinmek için kullanılan bu formlar anne-baba ve diğer yetişkinlere yönelik olarak düzenlenmiş olup; belli bir zaman süresi içinde incelenen konuyla ilgili bilgileri toplamayı amaçlamaktadır (Yavuzer; 1998; Güngör; 2001).
2. Gözlem
Bireylerin kişilik özelliklerini tespit etmeye yönelik tekniklerin içinde en yaygın olarak tercih edilen gözlem; hakkında bilgi edinilmek istenilen kişinin çeşitli ortamlarda gözlenmesi sonucu; gözlenen bireyle ilgili çeşitli bilgiler toplama sürecidir (Ateş; 2003; Enç; 1984; Güngör; 2001; Morris; 2002).
3. Psikolojik Testler
Kişilik testlerinin çoğu; birçok delil topladığı ve bir araya getirildiğinde kişilik özelliklerine ulaşıldığı prensibine dayanmaktadır. Bu bağlamda; davranışları standart koşullar altında gözlemeye yarayan; geçerliliği ve güvenilirliği sağlanmış ölçme araçları olan psikolojik testler; ilk olarak XIX.y.y.’da geliştirilmeye başlamıştır. Böylece bireylerin zeka; kişilik; başarı; ilgi; tutum ve yetenekleri bu yolla ölçülebilir hale getirilmiştir (Özgüven; 2000; Yavuzer; 1998; Öner; 1994; Güven;1999).
İncelenen kaynaklar; psikolojik testlerin çeşitli kriterlere dayalı olarak sınıflandırıldıklarını göstermektedir. Bu kriterlerden biri olan kullanım alanlarına göre üçe ayrılabilen psikolojik testler; şu başlıklar altında toplanmaktadır:
A.Yetenek Testleri
Bireylerin zihinsel ya da akademik yetenekleri hakkında bilgi toplamak amacı ile hazırlanan bu testler; genel olarak şu başlıklar altında toplanmaktadır (Kepçeoğlu; 2001).
a.Genel Yetenek Testleri
Spearman’ın ileri sürdüğü “g faktörü”nü ölçmeyi amaçlayan bu testler; belirli düzeylerde genel zihin yeteneklerini ölçen testlerdir (Kepçeoğlu; 2001; Özgüven; 2000).
b.Özel Yetenek Testleri
Bireylerin sahip olduğu özel zihin yeteneklerini (müzik; resim gibi) ölçen testlerdir (Kepçeoğlu; 2001).
c.Farklı Yetenek Testleri
Soyut kavrama; mekanik; sayı ve dil gibi farklı zihin yeteneklerini ölçen testlerdir (Kepçeoğlu; 2001).
B. Başarı Testleri
Standart ve öğretmen olarak ikiye ayrılan (Kepçeoğlu; 2001) bu testler eğitimin hedeflerini; akademik başarıyı ve personel seçimi konuları değerlendirmeyi amaçlamaktadır (Özgüven; 2000).
C. Kişilik Testleri
Yapıları ve kullanış amaçları yönünden büyük farklılıklar gösteren kişilik testlerini (Kepçeoğlu; 2001); genel olarak şu başlıklar altında toplamak mümkündür:
a.Uyum Envanterleri
Sosyal ve kişisel uyum ile ilgili; aile çevresine uyum; sağlıkla ilgili durumlara uyum; sosyal ve duygusal yaşama uyumu ölçmeyi hedefleyen envanterlerdir (Tuzcuoğlu; 1996).
b.İlgi ve Tutum Envanterleri
Bireylerin iş; meslek ve çeşitli sosyo-kültürel etkinliklere olan ilgilerinin (Kepçeoğlu; 2001) yanı sıra bireyin diğer insanlara karşı davranış biçimlerini yönlendiren tutumlarını da ölçmeyi amaçlamaktadır.
c.Projektif Kişilik Testleri
Freud’un Psikoanalitik yaklaşımının temelindeki psikodinamik görüşe dayanan (Özkalp ve ark.; 2000; Morris; 2002) bireyin açık seçik olmayan uyarıcılara karşı davranışlarını (Özgüven; 2000); diğer bir ifadeyle bilinçaltı güdü ve çatışmalarını (Enç; 1984; Morris; 2002); duygu ve düşüncelerini (Özkalp ve ark.; 2000) ölçmeyi amaçlayan bu testler; özellikle klinisyenler tarafından birey hakkında bilgi edinmek amacıyla kullanılırlar (Ateş; 2003).
İlk olarak 1961 yılında McClelland tarafından kullanılmaya başlayan projektif testlerde; üzerinde çeşitli resim ya da fotoğraflar bulunan kartların yanı sıra anlamsız şekiller bulunan kartlar da kullanılabilir. Bu yönüyle yoruma açık olan bu testler; kişilik testleri arasında en yaygın kullanım alanına sahip olanlarıdır. Rorschach Mürekkep Lekesi Testi; T.A.T; C.A.T; cümle tamamlama ve resim yorumlama testleri en çok kulanılan projektif testlerdir (Kepçeoğlu; 2001; Özgüven; 2000; Öner; 1994; Uba & Huang; 1999; Yavuzer; 1998; Özbatağ; 1983).
d.Kişilik Envanterleri
Çoğunlukla kolayca puanlanan standart ölçüm araçları olarak tanımlanabilen bu envanterlerin amacı; bireylerin kişilik özelliklerini ölçmektir (Özgüven; 2000; Atkinson & Atkinson & Hilgard; 1995). Bu bağlamda araştırmanın asıl konusu olan özellik (trait) teorisine bağlı olarak geliştirilen kişilik envanterlerinin kullanılmaya başlanması; yanı sıra bu envanterlerden elde edilen bilgilerin ne kadar geçerli ve güvenilir olduğu yönünde yapılan araştırmalara değinmekte yarar görülmüştür. Bu doğrultuda Mischel; sosyal öğrenme geleneğinden yola çıkarak; davranışı etkilemekte durumların önemini gösteren çalışmalar yaparak; elde ettiği bulgulara dayanarak özellik teorisini eleştirmiştir. O; özelliklerin ve aynı özelliklerin farklı durumlardaki ölçümlerinin korelasyonlarının oldukça düşük olduğunu; bunun da durumlar arası davranışta bir tutarlılık olmadığı anlamına geldiğini savunmuştur (Mischel; 1968).
Epstein ve O’Brian kişilik envanterleriyle gerçekleştirilen çalışmaların; uzun süreler dahilinde gerçekleştirildiğini aynı zamanda durum ve davranışları tek bir faktöre bağlamanın yüksek ilişkilere neden olduğunu; Hartshorne ve May’in uzatmalı çalışmalarındaki ilişkilerin yüksek olmasının nedeninin de aynı sebepten kaynaklandığını aslında Hartshorne ve May’in çalışmalarının (çocukların; dürüst davranmama fırsatlarının olduğu çeşitli durumlarda izlendiği çalışmalar); çocukların farklı durumlardaki davranışları arasında düşük ilişki olduğunu ayrıca dürüst ve sahtekar davranışların farklı durumlarda tutarlılık göstermediğini ortaya koyduğunu bu sebeple. dürüstlüğün ve sahtekarlığın bir özellik (trait) olmadığını savunmuşlardır (Konuk; 1996).
KAYNAKÇA
Ateş; Metin. (20/2/2003). www.merih.net/m2/lid/wmetate
Atkinson; Rita & Atkinson; Richard & Hilgard; Ernest R. (1995). Psikolojiye Giriş 1. (Çev. Kemal Atakay; Mustafa Atakay; Aysun Yavuz). İstanbul: Sosyal Yayınlar.
Enç; Mitat (1984). Ruh Sağlığı Bilgisi. 9. Basım. İstanbul: İnkılap Yayınevi
Güngör; Abide (2001). Çocukları Tanıma Teknikleri. Gazi Üniversitesi Anaokulu/Anasınıfı El Kitabı (s.90-107). İstanbul: YA-PA Yayın Pazarlama San. A.Ş.
Güngör; Abide (2001). Anne Baba Çocuk İletişimi. Gazi Üniversitesi Anaokulu/Anasınıfı El Kitabı (s.319-341). İstanbul: YA-PA Yayın Pazarlama San. A.Ş.
Güven; Kamil (1999). Testler ve Kültür. Türk Psikoloji Yazıları cilt 1(3);17-50.
Kepçeoğlu; Muharrem (2001). Psikolojik Danışma ve Rehberlik. Geliştirilmiş Baskı. İstanbul:Alkım Kitabevi.
Konuk; Emre (1996). The Development of The Turkish Form; Test _Retest Reliability and Validity Studies of The Sixteen Personality Questionnaire (16 PF).Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi. Psikoloji Bölümü.
Mischel; Walter (1968). Personality and Assesment. New York: Wiley.
Morris; Charles G. (2002). Psikolojiyi Anlamak. (Çev. Belgin Ayvaşık; Melike Sayıl). Ankara: Türk Psikologlar Derneği Yayınları No: 23.
Öner; Necla (1994). Türkiye’de Kullanılan Psikolojik Testler Bir Başvuru Kaynağı. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları. Yayın No: 533.
Özgüven; İbrahim Ethem (2000). Psikolojik Testler. Ankara: Opdrem Yayınları.
Özbatağ; Lütfi (1983). Psikolojide İlk Adım. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri.
Özkalp; Enver & Arıcı; Hüsnü & Aydın; Orhan & Bayraktar; Rüveyde & Uzunöz; Ali & Erkal; Buket (2000). Davranış Bilimlerine Giriş. (Edi. Enver Özkalp). 3. Baskı. Anadolu Üniversitesi Yayınları No: 1027
Tuzcuoğlu; A. Semai (1996). Psikolojik Tip Belirleyicisinin Dilsel Eşdeğerlilik; Güvenirlik ve Geçerlilik Çalışması. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi.
Uba; Laura & Huang; Karen (1999). Psychology. U.S.A: An imprint of Addison Wesley Longman; İnc.
Yavuzer; Haluk (1998). Çocuk Psikolojisi. 16. Basım. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Kişilik özelliklerini ölçmek üzere geliştirilen ölçekler kabaca; gözlemsel teknikler; yapılandırılmış test ve envanterler; projektif teknikler ile durumsal testler başlığı altında toplanabilmektedir. (Özgüven; 2000; Özbatağ; 1983). Bu bağlamda kullanılan kişilik ölçüm teknikleri şunlardır:
1. Sorgu Cetvelleri
Kişilik ölçümlerinde kullanılan en yaygın tekniklerden biri olan sorgu cetvelleri; genellikle yazılı biçimlerde uygulanmakla beraber bazen de sözel olarak yöneltilen sorularla yürütülmektedir. Kişiden kendisi hakkında bilgi vermesinin istendiği bu teknikte kullanılan sorular özel formlar şeklinde düzenlenmiştir (Ateş; 2003).
Özellikle çocuklar hakkında bilgi edinmek için kullanılan bu formlar anne-baba ve diğer yetişkinlere yönelik olarak düzenlenmiş olup; belli bir zaman süresi içinde incelenen konuyla ilgili bilgileri toplamayı amaçlamaktadır (Yavuzer; 1998; Güngör; 2001).
2. Gözlem
Bireylerin kişilik özelliklerini tespit etmeye yönelik tekniklerin içinde en yaygın olarak tercih edilen gözlem; hakkında bilgi edinilmek istenilen kişinin çeşitli ortamlarda gözlenmesi sonucu; gözlenen bireyle ilgili çeşitli bilgiler toplama sürecidir (Ateş; 2003; Enç; 1984; Güngör; 2001; Morris; 2002).
3. Psikolojik Testler
Kişilik testlerinin çoğu; birçok delil topladığı ve bir araya getirildiğinde kişilik özelliklerine ulaşıldığı prensibine dayanmaktadır. Bu bağlamda; davranışları standart koşullar altında gözlemeye yarayan; geçerliliği ve güvenilirliği sağlanmış ölçme araçları olan psikolojik testler; ilk olarak XIX.y.y.’da geliştirilmeye başlamıştır. Böylece bireylerin zeka; kişilik; başarı; ilgi; tutum ve yetenekleri bu yolla ölçülebilir hale getirilmiştir (Özgüven; 2000; Yavuzer; 1998; Öner; 1994; Güven;1999).
İncelenen kaynaklar; psikolojik testlerin çeşitli kriterlere dayalı olarak sınıflandırıldıklarını göstermektedir. Bu kriterlerden biri olan kullanım alanlarına göre üçe ayrılabilen psikolojik testler; şu başlıklar altında toplanmaktadır:
A.Yetenek Testleri
Bireylerin zihinsel ya da akademik yetenekleri hakkında bilgi toplamak amacı ile hazırlanan bu testler; genel olarak şu başlıklar altında toplanmaktadır (Kepçeoğlu; 2001).
a.Genel Yetenek Testleri
Spearman’ın ileri sürdüğü “g faktörü”nü ölçmeyi amaçlayan bu testler; belirli düzeylerde genel zihin yeteneklerini ölçen testlerdir (Kepçeoğlu; 2001; Özgüven; 2000).
b.Özel Yetenek Testleri
Bireylerin sahip olduğu özel zihin yeteneklerini (müzik; resim gibi) ölçen testlerdir (Kepçeoğlu; 2001).
c.Farklı Yetenek Testleri
Soyut kavrama; mekanik; sayı ve dil gibi farklı zihin yeteneklerini ölçen testlerdir (Kepçeoğlu; 2001).
B. Başarı Testleri
Standart ve öğretmen olarak ikiye ayrılan (Kepçeoğlu; 2001) bu testler eğitimin hedeflerini; akademik başarıyı ve personel seçimi konuları değerlendirmeyi amaçlamaktadır (Özgüven; 2000).
C. Kişilik Testleri
Yapıları ve kullanış amaçları yönünden büyük farklılıklar gösteren kişilik testlerini (Kepçeoğlu; 2001); genel olarak şu başlıklar altında toplamak mümkündür:
a.Uyum Envanterleri
Sosyal ve kişisel uyum ile ilgili; aile çevresine uyum; sağlıkla ilgili durumlara uyum; sosyal ve duygusal yaşama uyumu ölçmeyi hedefleyen envanterlerdir (Tuzcuoğlu; 1996).
b.İlgi ve Tutum Envanterleri
Bireylerin iş; meslek ve çeşitli sosyo-kültürel etkinliklere olan ilgilerinin (Kepçeoğlu; 2001) yanı sıra bireyin diğer insanlara karşı davranış biçimlerini yönlendiren tutumlarını da ölçmeyi amaçlamaktadır.
c.Projektif Kişilik Testleri
Freud’un Psikoanalitik yaklaşımının temelindeki psikodinamik görüşe dayanan (Özkalp ve ark.; 2000; Morris; 2002) bireyin açık seçik olmayan uyarıcılara karşı davranışlarını (Özgüven; 2000); diğer bir ifadeyle bilinçaltı güdü ve çatışmalarını (Enç; 1984; Morris; 2002); duygu ve düşüncelerini (Özkalp ve ark.; 2000) ölçmeyi amaçlayan bu testler; özellikle klinisyenler tarafından birey hakkında bilgi edinmek amacıyla kullanılırlar (Ateş; 2003).
İlk olarak 1961 yılında McClelland tarafından kullanılmaya başlayan projektif testlerde; üzerinde çeşitli resim ya da fotoğraflar bulunan kartların yanı sıra anlamsız şekiller bulunan kartlar da kullanılabilir. Bu yönüyle yoruma açık olan bu testler; kişilik testleri arasında en yaygın kullanım alanına sahip olanlarıdır. Rorschach Mürekkep Lekesi Testi; T.A.T; C.A.T; cümle tamamlama ve resim yorumlama testleri en çok kulanılan projektif testlerdir (Kepçeoğlu; 2001; Özgüven; 2000; Öner; 1994; Uba & Huang; 1999; Yavuzer; 1998; Özbatağ; 1983).
d.Kişilik Envanterleri
Çoğunlukla kolayca puanlanan standart ölçüm araçları olarak tanımlanabilen bu envanterlerin amacı; bireylerin kişilik özelliklerini ölçmektir (Özgüven; 2000; Atkinson & Atkinson & Hilgard; 1995). Bu bağlamda araştırmanın asıl konusu olan özellik (trait) teorisine bağlı olarak geliştirilen kişilik envanterlerinin kullanılmaya başlanması; yanı sıra bu envanterlerden elde edilen bilgilerin ne kadar geçerli ve güvenilir olduğu yönünde yapılan araştırmalara değinmekte yarar görülmüştür. Bu doğrultuda Mischel; sosyal öğrenme geleneğinden yola çıkarak; davranışı etkilemekte durumların önemini gösteren çalışmalar yaparak; elde ettiği bulgulara dayanarak özellik teorisini eleştirmiştir. O; özelliklerin ve aynı özelliklerin farklı durumlardaki ölçümlerinin korelasyonlarının oldukça düşük olduğunu; bunun da durumlar arası davranışta bir tutarlılık olmadığı anlamına geldiğini savunmuştur (Mischel; 1968).
Epstein ve O’Brian kişilik envanterleriyle gerçekleştirilen çalışmaların; uzun süreler dahilinde gerçekleştirildiğini aynı zamanda durum ve davranışları tek bir faktöre bağlamanın yüksek ilişkilere neden olduğunu; Hartshorne ve May’in uzatmalı çalışmalarındaki ilişkilerin yüksek olmasının nedeninin de aynı sebepten kaynaklandığını aslında Hartshorne ve May’in çalışmalarının (çocukların; dürüst davranmama fırsatlarının olduğu çeşitli durumlarda izlendiği çalışmalar); çocukların farklı durumlardaki davranışları arasında düşük ilişki olduğunu ayrıca dürüst ve sahtekar davranışların farklı durumlarda tutarlılık göstermediğini ortaya koyduğunu bu sebeple. dürüstlüğün ve sahtekarlığın bir özellik (trait) olmadığını savunmuşlardır (Konuk; 1996).
KAYNAKÇA
Ateş; Metin. (20/2/2003). www.merih.net/m2/lid/wmetate
Atkinson; Rita & Atkinson; Richard & Hilgard; Ernest R. (1995). Psikolojiye Giriş 1. (Çev. Kemal Atakay; Mustafa Atakay; Aysun Yavuz). İstanbul: Sosyal Yayınlar.
Enç; Mitat (1984). Ruh Sağlığı Bilgisi. 9. Basım. İstanbul: İnkılap Yayınevi
Güngör; Abide (2001). Çocukları Tanıma Teknikleri. Gazi Üniversitesi Anaokulu/Anasınıfı El Kitabı (s.90-107). İstanbul: YA-PA Yayın Pazarlama San. A.Ş.
Güngör; Abide (2001). Anne Baba Çocuk İletişimi. Gazi Üniversitesi Anaokulu/Anasınıfı El Kitabı (s.319-341). İstanbul: YA-PA Yayın Pazarlama San. A.Ş.
Güven; Kamil (1999). Testler ve Kültür. Türk Psikoloji Yazıları cilt 1(3);17-50.
Kepçeoğlu; Muharrem (2001). Psikolojik Danışma ve Rehberlik. Geliştirilmiş Baskı. İstanbul:Alkım Kitabevi.
Konuk; Emre (1996). The Development of The Turkish Form; Test _Retest Reliability and Validity Studies of The Sixteen Personality Questionnaire (16 PF).Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi. Psikoloji Bölümü.
Mischel; Walter (1968). Personality and Assesment. New York: Wiley.
Morris; Charles G. (2002). Psikolojiyi Anlamak. (Çev. Belgin Ayvaşık; Melike Sayıl). Ankara: Türk Psikologlar Derneği Yayınları No: 23.
Öner; Necla (1994). Türkiye’de Kullanılan Psikolojik Testler Bir Başvuru Kaynağı. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları. Yayın No: 533.
Özgüven; İbrahim Ethem (2000). Psikolojik Testler. Ankara: Opdrem Yayınları.
Özbatağ; Lütfi (1983). Psikolojide İlk Adım. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri.
Özkalp; Enver & Arıcı; Hüsnü & Aydın; Orhan & Bayraktar; Rüveyde & Uzunöz; Ali & Erkal; Buket (2000). Davranış Bilimlerine Giriş. (Edi. Enver Özkalp). 3. Baskı. Anadolu Üniversitesi Yayınları No: 1027
Tuzcuoğlu; A. Semai (1996). Psikolojik Tip Belirleyicisinin Dilsel Eşdeğerlilik; Güvenirlik ve Geçerlilik Çalışması. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi.
Uba; Laura & Huang; Karen (1999). Psychology. U.S.A: An imprint of Addison Wesley Longman; İnc.
Yavuzer; Haluk (1998). Çocuk Psikolojisi. 16. Basım. İstanbul: Remzi Kitabevi.