Faktör Teorileri - Eysenk’in Kişilik Boyutları ve Cattell’in Kişilik Faktörleri Teorisi
İnsan davranışlarının incelenmesinde faktörlerin belirlenmesi gerektiğini savunan bu teoriler; geniş örneklem grupları üzerinde yapılan istatistiksel çalışmaların önemine dikkat çekmişlerdir (Yanbastı; 1990).
Faktör analizi yöntemini kullanarak yürüttükleri çalışmalarla; herhangi bir davranış boyutunun hem genel hem de özel faktörleri bulunduğunu varsayan faktör teorisyenleri; her birey için çok sayıda boyutun puanlarını; test; anket; soru listesi; ölçme cetvelleri gibi psikolojik ölçüm araçlarından yararlanarak saptadıkları bu puanları; faktör analizi yöntemiyle birbirleriyle olan ilişkileri açısından inceleyerek; genel; özel ve grup faktörlerini belirledikleri görülmüştür. Elde edilen bu faktörler; davranışın hangi etmenlerden ne oranda etkilendiğini belirlemekte; bu açıdan davranışta sorumlu olan belli başlı faktörler bilimsel olarak tanımlanmış olmaktadır. II. Dünya savaşı sırası ve sonrasında geliştirilen bu teorilerden en önemlileri Eysenk ve Cattell’e ait olanlardır (Yanbastı; 1990).
Eysenk’in Kişilik Boyutları Teorisi
Faktör analizi yöntemiyle kişilik boyutlarını saptayan Eysenk; kişilik teorilerinin çoğunun anlaşılmaz; ölçülmez ve karmaşık kavramlarla örülü olduğunu; önemli olanın az sayıda fakat özenli seçilmiş kişilik boyutları tespit etmek olduğunu iddia etmiştir (Furnham & Heaven; 2002; Pervin & John; 1997; Yanbastı; 1990).
Çalışmalarının temeli Allport’a dayanmakla birlikte; Hippocrat ve Galen’in tipolojisi ve bu konudaki Wundt ve Jung’un gözlemlerinden ve çalışmalarından da etkilenen Eysenk; kişiliği; insanın gerçek veya gizli davranış örüntülerinin tümünü kapsayan; kalıtım ve çevrenin etkileşimi sonucu oluşan bir yapı olarak görmüştür. Kişiliğin zihinsel (zeka); değerlendirici (karakter); duygusal (mizaç) ve somatik (yapı) boyut olmak üzere dört temele dayandığını açıkladığı teorisinde; özellik ve tip kavramlarına da büyük önem vermiştir (Cüceloğlu; 1993; Feldman; 1997; Yanbastı; 1990; Wortman & Loftus; 1988; Saltukoğlu; 2003).
Kişiliği hiyerarşik bir düzende davranışların örgütlenmesi olarak gören Eysenk; davranışları içedönüklük; dışadönüklük; duygusal denge ve dengesizlik olmak üzere dört düzeyde sınıflayarak faktör analizi yöntemini uygulamıştır. Dışadönüklük boyutu; sosyallik; heyecan arama; canlılık; hareketlilik ve baskınlık eğilimleri ile ilgilidir. Duygusal denge boyutu ise; kişinin ne kadar sık altüst olduğuyla ilgilidir. Karamsarlık; anksiyete ve depresyon ne kadar fazla ise; duygusal dengesizlik de o kadar fazla demektir. Buna göre normal ve nevrotik insanların duygusal dengelilik / dengesizlik ve içedönüklük / dışadönüklük olmak üzere iki boyuta ayrıldığını ortaya çıkarmıştır (Cüceloğlu; 1993; Feldman; 1997; Hekimoğlu; 1997; Mischell & Plomin; 1999; Pervin & John; 1997; Uba & Huang; 1999; Wortman & Loftus; 1988; Yanbastı; 1990; Saltukoğlu; 2003).
Buna göre içedönük / dışadönük boyutun sessiz; dikkatli; düşünceli ve ölçülü kişileri içedönük uçta; coşkulu; hareketli; sosyal kişileri ise dışadönük uçta yer almaktadır. Diğer boyutta ise sinirli; hassas; değişken kişiler dengesizlik ucunda yer alırken; sakin; gevşek; güvenilir kişiler dengelilik ucunda değerlendirilmektedir (Hekimoğlu; 1997). Bu iki boyutu birlikte işleyen Eysenk; içedönük duygusal dengeli; dışadönük duygusal dengeli; içedönük duygusal yönden dengeli ve dışadönük duygusal yönden dengesiz (nevrotik) olarak dört tip kişilik yapısı olduğunu ortaya koymuştur (Saltukoğlu; 2003). Buna göre;
a. İçedönük /Duygusal Yönden Dengeli Kişilik Boyutu: Pasif; dikkatli; düşünceli; sakin; denetimli; güvenilir; çabuk değişmeyen kişilik özelliklerini gösterir.
b. Dışadönük /Duygusal Yönden Dengeli Kişilik Boyutu: Sosyal; arkadaş canlısı; konuşkan; kaygısız; canlı; lider; duyarlı kişilik özelliklerini gösterir.
c. İçedönük /Duygusal Yönden Dengesiz Kişilik Boyutu: Sessiz; karamsar; sosyal olmayan; ciddi; katı; kaygılı; çekingen kişilik özelliklerini gösterir.
d. Dışadönük /Duygusal Yönden Dengesiz Kişilik Boyutu: Hareketli; iyimser; atılgan; çabuk değişmeyen; çabuk heyecanlanan; saldırgan; huzursuz kişilik özelliklerini gösterir.
Bu boyutlarda süreklilik olup; bu tanımlar oldukça uç ve belirgin vakalardır. Çoğu insan kişilik özellikleri yönünden uçlarda yer almamakta; orta noktalarda toplanmaktadır. Görüldüğü üzere bu boyutlar hem içe ya da dışa dönük olmaya hem de duygusal yönden dengeli ya da dengesiz olmaya göre değişiklikler gösterir (Saltukoğlu; 2003).
Eysenck bu iki boyutu “Eysenck Kişilik Envanteri (EPQ)” ile değerlendirmiştir. Faktör analizini kullanmakla beraber Cattell’den farklı bir amacı vardır. Çünkü Cattell; faktör analizini boyutları belirlemek üzere; Eysenck ise ölçeklerini düzeltmek; test maddelerinin uygunluğunu sınamak; bir faktöre yüklenmemiş maddeleri tespit etmek ve ölçeklerinin iki faktörü ölçtüğünü kanıtlamak amacıyla kullanmıştır. Buna rağmen hem Cattell hem de Eysenck’in çalışmaları; ortaya koydukları özellik yapıları açısından benzerlikler göstermiştir (Saltukoğlu; 2003).
Eysenck de her süper özellik Cattell’in birincil faktörlerine benzer bir şekilde alt özelliklere ayrılmıştır. Bunlar süper özelliklerin ortaya çıkış biçimleri veya onu oluşturan özgün niteliklerdir. Bu özellikler de alışkanlıklara; alışkanlıklar da özgün davranışlara ayrılır. Eysenck her düzeyin davranışlarda görüldüğüne fakat en önemlisinin tip seviyesi olduğuna inanmıştır (Saltukoğlu; 2003).
Eysenck’in analizinde önemli noktalardan biri; dışadönüklük ve duygusal dengeliliğin sinir sisteminin işleyişi ile ilgili olmasıdır. Diğer bir nokta; psikotiklik diye üçüncü bir boyutun bulunmasıdır. Diğer boyutlar kadar araştırılmayan bu üçüncü boyut da yüksek olanlar düşmanca; kolay yönlendirilen; atılgan ve olağandışı deneyimler arayan kişilerdir (Saltukoğlu; 2003).
Cattell’in Kişilik Faktörleri Teorisi
Çalışmaları Allport’a dayanan Cattell; kişiliği tıpkı onun gibi bir özellikler bütünü olarak tanımlarken; faktör analizine dayalı araştırmalar yapmak gerektiğini ifade etmiş ve yaptığı çalışmalar sonucunda 16 kişilik boyutu saptamıştır (Furnham & Heaven; 2002; Pervin & John; 1997; Özbatağ; 1983; Yanbastı; 1990; Saltukoğlu; 2003).
Kişiliği; insanın belirli bir ortamda ne yapacağını belirleyen faktörler bütünü olarak kabul eden Cattell; kişiliğin her türlü gözlenen ve gözlenmeyen davranışlar bütününü kapsadığını iddia etmiştir (Yanbastı; 1990).
Kişilik yapısında bazı katmanların bulunduğunu varsayan Cattell; bunları özellik; erg; metaerg; benlik ve özel denklem kavramlarıyla açıklamaya çalışmıştır (Yanbastı; 1990). Buna göre:
1. Özellik
Kişilik yapısında yer alan; davranışlara yön veren; devamlılık ve düzen getiren eğilimlerdir. Bütün insanlarda ortak olabildikleri gibi kişiye özgü de olabilen bu özellikler kaynak; dinamik ve yüzey özellikleri şeklinde bulunmaktadırlar. Bu doğrultuda;
a.Kaynak Özelikler: Kişiliğin temel özelliklerini oluşturan yapılar
b. Yüzey Özelikler: Kaynak özelliklerin birbirleriyle olan ilişkilerinden doğan özellikler
c. Dinamik Özelikler: Kişiyi bir hedefe götüren harekete yönelik olma özellikleri (Feldman; 1997; Mischell & Plomin; 1999; Pervin & John; 1997; Uba & Huang; 1999; Yanbastı; 1990).
2. Erg
Kalıtımdan getirilen ve yaşam boyunca şekillenen fiziksel eğilimleri; becerileri; dikkat; algı ve öğrenme yeteneklerini içeren dinamik özellikler
3. Metaerg
Deneyimsel ve sosyo- kültürel faktörleri içeren; çevre tarafından şekillendirilen dinamik kaynak özelliklerdir. Tutum; ilgi; ve sentimentler en önemli metaerglerdir.
4. Sentiment
Belirli bir olaya ve nesneye yönelen bireyin durum karşısında gösterdiği eğilimleri içeren dinamik özellik yapılarıdır. Özel ilgi alanları; iş ve hobi seçimi; din; vatanseverlik; süperego yapısı ve benlik algılayışı sentimentler arasında sayılabilir.
Buraya kadar sayılan tüm özellikler dinamik özellikler olup birbirlerine bağlıdır. Özel denklem ise; bütün özellik; erg; metaerg ve sentimentlerin her insanda olduğu oranı belirtmeye çalışan sayısal bir denklemdir.
Tüm bilgilerin ışığında; kişilik gelişimini Freud’un kuramını öğrenme kuramıyla birleştirerek açıklamaya çalışan Cattell; kişilik gelişiminin yaş dönemleri takip ederek oluştuğunu ileri sürmüştür. Gelişimi; erglerin değişmesi; metaerglerin ayrıntılaşması ve benlik yapısının giderek örgütlenmesi sonucu oluştuğunu savunmuştur. Sürekli tercihler yaparak gelişen öğrenme davranışının amacının kişilik gelişimini sağlamak olduğunu ileri sürerek; kişilik gelişiminde çevrenin öğrenmeyi etkilemesi açısından son derece önemli olduğunu vurgulamıştır (Yanbastı; 1990).
Birçok teorisyen gibi aileyi çevre etmenleri içinde en önemli faktör olarak görürken; okul; iş; akran grupları yanı sıra din; politika hatta ülke ilişkilerinin araştırılmasıyla kişiyi tanımanın daha isabetli olacağını savunmuştur (Yanbastı; 1990).
KAYNAKÇA
Cüceloğlu; Doğan (1993). İnsan ve Davranışı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Feldman;Robert (1997). Essentials of Understanding Psychology. Third Ed. USA: The Mc Graw-Hill Companies;İnc.
Furnham; Adrian & Heaven; Patrick (2002). Personality and Social Behaviour. New York: Arnold.
Hekimoğlu; Esin (1997). HSPQ (High School Personality Questionnaire) Kişilik Envanterinin Türkçe’ye Adaptasyonu İç Tutarlılık ve Güvenirlik Test-Tekrar Test Çalışması. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Ü Üniversitesi. Eğitim Bilimleri Ana Bilim Dalı.
Mischel; Walter & Plomin; Robert (1999). Introduction to Personality. Sixth Ed. New York: Harcourt Brace College Publishers.
Özbatağ; Lütfi (1983). Psikolojide İlk Adım. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri.
Pervin; Lawrence A. & John; Oliver P. (1997). Personality Theoriy and Research. John Wiley & Sons; Inc.
Saltukoğlu; Gaye. (2003). Haliç Üniversitesi Kişilik Kuramları Ders Notları.
Uba; Laura & Huang; Karen (1999). Psychology. U.S.A: An imprint of Addison Wesley Longman; İnc.
Wortman; Camille B. & Loftus; Elizabeth F. (1988). Psychology. Third Edition. New York: Alfred A. Knopf; İnc.
Yanbastı; Gülgün (1990). Kişilik Kuramları. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 53 İzmir: Ege Üniversitesi Basım Evi.
Faktör analizi yöntemini kullanarak yürüttükleri çalışmalarla; herhangi bir davranış boyutunun hem genel hem de özel faktörleri bulunduğunu varsayan faktör teorisyenleri; her birey için çok sayıda boyutun puanlarını; test; anket; soru listesi; ölçme cetvelleri gibi psikolojik ölçüm araçlarından yararlanarak saptadıkları bu puanları; faktör analizi yöntemiyle birbirleriyle olan ilişkileri açısından inceleyerek; genel; özel ve grup faktörlerini belirledikleri görülmüştür. Elde edilen bu faktörler; davranışın hangi etmenlerden ne oranda etkilendiğini belirlemekte; bu açıdan davranışta sorumlu olan belli başlı faktörler bilimsel olarak tanımlanmış olmaktadır. II. Dünya savaşı sırası ve sonrasında geliştirilen bu teorilerden en önemlileri Eysenk ve Cattell’e ait olanlardır (Yanbastı; 1990).
Eysenk’in Kişilik Boyutları Teorisi
Faktör analizi yöntemiyle kişilik boyutlarını saptayan Eysenk; kişilik teorilerinin çoğunun anlaşılmaz; ölçülmez ve karmaşık kavramlarla örülü olduğunu; önemli olanın az sayıda fakat özenli seçilmiş kişilik boyutları tespit etmek olduğunu iddia etmiştir (Furnham & Heaven; 2002; Pervin & John; 1997; Yanbastı; 1990).
Çalışmalarının temeli Allport’a dayanmakla birlikte; Hippocrat ve Galen’in tipolojisi ve bu konudaki Wundt ve Jung’un gözlemlerinden ve çalışmalarından da etkilenen Eysenk; kişiliği; insanın gerçek veya gizli davranış örüntülerinin tümünü kapsayan; kalıtım ve çevrenin etkileşimi sonucu oluşan bir yapı olarak görmüştür. Kişiliğin zihinsel (zeka); değerlendirici (karakter); duygusal (mizaç) ve somatik (yapı) boyut olmak üzere dört temele dayandığını açıkladığı teorisinde; özellik ve tip kavramlarına da büyük önem vermiştir (Cüceloğlu; 1993; Feldman; 1997; Yanbastı; 1990; Wortman & Loftus; 1988; Saltukoğlu; 2003).
Kişiliği hiyerarşik bir düzende davranışların örgütlenmesi olarak gören Eysenk; davranışları içedönüklük; dışadönüklük; duygusal denge ve dengesizlik olmak üzere dört düzeyde sınıflayarak faktör analizi yöntemini uygulamıştır. Dışadönüklük boyutu; sosyallik; heyecan arama; canlılık; hareketlilik ve baskınlık eğilimleri ile ilgilidir. Duygusal denge boyutu ise; kişinin ne kadar sık altüst olduğuyla ilgilidir. Karamsarlık; anksiyete ve depresyon ne kadar fazla ise; duygusal dengesizlik de o kadar fazla demektir. Buna göre normal ve nevrotik insanların duygusal dengelilik / dengesizlik ve içedönüklük / dışadönüklük olmak üzere iki boyuta ayrıldığını ortaya çıkarmıştır (Cüceloğlu; 1993; Feldman; 1997; Hekimoğlu; 1997; Mischell & Plomin; 1999; Pervin & John; 1997; Uba & Huang; 1999; Wortman & Loftus; 1988; Yanbastı; 1990; Saltukoğlu; 2003).
Buna göre içedönük / dışadönük boyutun sessiz; dikkatli; düşünceli ve ölçülü kişileri içedönük uçta; coşkulu; hareketli; sosyal kişileri ise dışadönük uçta yer almaktadır. Diğer boyutta ise sinirli; hassas; değişken kişiler dengesizlik ucunda yer alırken; sakin; gevşek; güvenilir kişiler dengelilik ucunda değerlendirilmektedir (Hekimoğlu; 1997). Bu iki boyutu birlikte işleyen Eysenk; içedönük duygusal dengeli; dışadönük duygusal dengeli; içedönük duygusal yönden dengeli ve dışadönük duygusal yönden dengesiz (nevrotik) olarak dört tip kişilik yapısı olduğunu ortaya koymuştur (Saltukoğlu; 2003). Buna göre;
a. İçedönük /Duygusal Yönden Dengeli Kişilik Boyutu: Pasif; dikkatli; düşünceli; sakin; denetimli; güvenilir; çabuk değişmeyen kişilik özelliklerini gösterir.
b. Dışadönük /Duygusal Yönden Dengeli Kişilik Boyutu: Sosyal; arkadaş canlısı; konuşkan; kaygısız; canlı; lider; duyarlı kişilik özelliklerini gösterir.
c. İçedönük /Duygusal Yönden Dengesiz Kişilik Boyutu: Sessiz; karamsar; sosyal olmayan; ciddi; katı; kaygılı; çekingen kişilik özelliklerini gösterir.
d. Dışadönük /Duygusal Yönden Dengesiz Kişilik Boyutu: Hareketli; iyimser; atılgan; çabuk değişmeyen; çabuk heyecanlanan; saldırgan; huzursuz kişilik özelliklerini gösterir.
Bu boyutlarda süreklilik olup; bu tanımlar oldukça uç ve belirgin vakalardır. Çoğu insan kişilik özellikleri yönünden uçlarda yer almamakta; orta noktalarda toplanmaktadır. Görüldüğü üzere bu boyutlar hem içe ya da dışa dönük olmaya hem de duygusal yönden dengeli ya da dengesiz olmaya göre değişiklikler gösterir (Saltukoğlu; 2003).
Eysenck bu iki boyutu “Eysenck Kişilik Envanteri (EPQ)” ile değerlendirmiştir. Faktör analizini kullanmakla beraber Cattell’den farklı bir amacı vardır. Çünkü Cattell; faktör analizini boyutları belirlemek üzere; Eysenck ise ölçeklerini düzeltmek; test maddelerinin uygunluğunu sınamak; bir faktöre yüklenmemiş maddeleri tespit etmek ve ölçeklerinin iki faktörü ölçtüğünü kanıtlamak amacıyla kullanmıştır. Buna rağmen hem Cattell hem de Eysenck’in çalışmaları; ortaya koydukları özellik yapıları açısından benzerlikler göstermiştir (Saltukoğlu; 2003).
Eysenck de her süper özellik Cattell’in birincil faktörlerine benzer bir şekilde alt özelliklere ayrılmıştır. Bunlar süper özelliklerin ortaya çıkış biçimleri veya onu oluşturan özgün niteliklerdir. Bu özellikler de alışkanlıklara; alışkanlıklar da özgün davranışlara ayrılır. Eysenck her düzeyin davranışlarda görüldüğüne fakat en önemlisinin tip seviyesi olduğuna inanmıştır (Saltukoğlu; 2003).
Eysenck’in analizinde önemli noktalardan biri; dışadönüklük ve duygusal dengeliliğin sinir sisteminin işleyişi ile ilgili olmasıdır. Diğer bir nokta; psikotiklik diye üçüncü bir boyutun bulunmasıdır. Diğer boyutlar kadar araştırılmayan bu üçüncü boyut da yüksek olanlar düşmanca; kolay yönlendirilen; atılgan ve olağandışı deneyimler arayan kişilerdir (Saltukoğlu; 2003).
Cattell’in Kişilik Faktörleri Teorisi
Çalışmaları Allport’a dayanan Cattell; kişiliği tıpkı onun gibi bir özellikler bütünü olarak tanımlarken; faktör analizine dayalı araştırmalar yapmak gerektiğini ifade etmiş ve yaptığı çalışmalar sonucunda 16 kişilik boyutu saptamıştır (Furnham & Heaven; 2002; Pervin & John; 1997; Özbatağ; 1983; Yanbastı; 1990; Saltukoğlu; 2003).
Kişiliği; insanın belirli bir ortamda ne yapacağını belirleyen faktörler bütünü olarak kabul eden Cattell; kişiliğin her türlü gözlenen ve gözlenmeyen davranışlar bütününü kapsadığını iddia etmiştir (Yanbastı; 1990).
Kişilik yapısında bazı katmanların bulunduğunu varsayan Cattell; bunları özellik; erg; metaerg; benlik ve özel denklem kavramlarıyla açıklamaya çalışmıştır (Yanbastı; 1990). Buna göre:
1. Özellik
Kişilik yapısında yer alan; davranışlara yön veren; devamlılık ve düzen getiren eğilimlerdir. Bütün insanlarda ortak olabildikleri gibi kişiye özgü de olabilen bu özellikler kaynak; dinamik ve yüzey özellikleri şeklinde bulunmaktadırlar. Bu doğrultuda;
a.Kaynak Özelikler: Kişiliğin temel özelliklerini oluşturan yapılar
b. Yüzey Özelikler: Kaynak özelliklerin birbirleriyle olan ilişkilerinden doğan özellikler
c. Dinamik Özelikler: Kişiyi bir hedefe götüren harekete yönelik olma özellikleri (Feldman; 1997; Mischell & Plomin; 1999; Pervin & John; 1997; Uba & Huang; 1999; Yanbastı; 1990).
2. Erg
Kalıtımdan getirilen ve yaşam boyunca şekillenen fiziksel eğilimleri; becerileri; dikkat; algı ve öğrenme yeteneklerini içeren dinamik özellikler
3. Metaerg
Deneyimsel ve sosyo- kültürel faktörleri içeren; çevre tarafından şekillendirilen dinamik kaynak özelliklerdir. Tutum; ilgi; ve sentimentler en önemli metaerglerdir.
4. Sentiment
Belirli bir olaya ve nesneye yönelen bireyin durum karşısında gösterdiği eğilimleri içeren dinamik özellik yapılarıdır. Özel ilgi alanları; iş ve hobi seçimi; din; vatanseverlik; süperego yapısı ve benlik algılayışı sentimentler arasında sayılabilir.
Buraya kadar sayılan tüm özellikler dinamik özellikler olup birbirlerine bağlıdır. Özel denklem ise; bütün özellik; erg; metaerg ve sentimentlerin her insanda olduğu oranı belirtmeye çalışan sayısal bir denklemdir.
Tüm bilgilerin ışığında; kişilik gelişimini Freud’un kuramını öğrenme kuramıyla birleştirerek açıklamaya çalışan Cattell; kişilik gelişiminin yaş dönemleri takip ederek oluştuğunu ileri sürmüştür. Gelişimi; erglerin değişmesi; metaerglerin ayrıntılaşması ve benlik yapısının giderek örgütlenmesi sonucu oluştuğunu savunmuştur. Sürekli tercihler yaparak gelişen öğrenme davranışının amacının kişilik gelişimini sağlamak olduğunu ileri sürerek; kişilik gelişiminde çevrenin öğrenmeyi etkilemesi açısından son derece önemli olduğunu vurgulamıştır (Yanbastı; 1990).
Birçok teorisyen gibi aileyi çevre etmenleri içinde en önemli faktör olarak görürken; okul; iş; akran grupları yanı sıra din; politika hatta ülke ilişkilerinin araştırılmasıyla kişiyi tanımanın daha isabetli olacağını savunmuştur (Yanbastı; 1990).
KAYNAKÇA
Cüceloğlu; Doğan (1993). İnsan ve Davranışı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Feldman;Robert (1997). Essentials of Understanding Psychology. Third Ed. USA: The Mc Graw-Hill Companies;İnc.
Furnham; Adrian & Heaven; Patrick (2002). Personality and Social Behaviour. New York: Arnold.
Hekimoğlu; Esin (1997). HSPQ (High School Personality Questionnaire) Kişilik Envanterinin Türkçe’ye Adaptasyonu İç Tutarlılık ve Güvenirlik Test-Tekrar Test Çalışması. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Ü Üniversitesi. Eğitim Bilimleri Ana Bilim Dalı.
Mischel; Walter & Plomin; Robert (1999). Introduction to Personality. Sixth Ed. New York: Harcourt Brace College Publishers.
Özbatağ; Lütfi (1983). Psikolojide İlk Adım. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri.
Pervin; Lawrence A. & John; Oliver P. (1997). Personality Theoriy and Research. John Wiley & Sons; Inc.
Saltukoğlu; Gaye. (2003). Haliç Üniversitesi Kişilik Kuramları Ders Notları.
Uba; Laura & Huang; Karen (1999). Psychology. U.S.A: An imprint of Addison Wesley Longman; İnc.
Wortman; Camille B. & Loftus; Elizabeth F. (1988). Psychology. Third Edition. New York: Alfred A. Knopf; İnc.
Yanbastı; Gülgün (1990). Kişilik Kuramları. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 53 İzmir: Ege Üniversitesi Basım Evi.