Gelişim Alanları – Gelişim Dönemleri ve Özellikleri
GELİŞİM ALANLARI
1. Fiziksel Gelişim
Döllenmeden itibaren beyinde; duyu organlarında ve bedenin diğer bölümlerinde meydana gelen tüm yapısal gelişmeler bu başlık altında incelenir.
2. Psiko-motor Gelişim
Hareketlerle ilgili tüm gelişimleri içerir. İnce ve kaba motor olarak iki başlıkta toplanır. İnce motor gelişim parmak kasları ile ilgili gelişmeyi kapsarken kaba motor gelişim; emekleme; oturma; yürüme; zıplama; tek ayak üzerinde durma; topa vurma; merdiven çıkma...gibi diğer tüp hareketleri kapsar. İnce ve kaba motor olarak ayrılmasının sebebi; el kaslarının beyinde ayrı bir bölge tarafından yönetiliyor olmasıdır. Diğer tüm hareketler ise tek bir merkezden yönetilir.
3. Zihinsel Gelişim
Öğrenmeyi ve anlamayı içeren algılama; soyut düşünme; uzun süreli ve kısa süreli hafıza; lisan; problem çözme; yargılama; dikkat...gibi tüm zihinsel işlevleri kapsar.
4. Sosyal Gelişim
İnsan yavrusunun toplumun bir üyesi haline gelmesi sürecine sosyalleşme denilmektedir. Bir anlamda çocuğu pasif olarak gören bu tanım; birçok psikolog tarafından çocuk çevresinden etkilenen aynı zamanda çevresini de etkileyen bir varlıktır denilerek reddedilmekte ve sosyalleşme yerine sosyal gelişim kavramını kullanmak daha uygun görülmektedir. Bu bağlamda sosyal gelişim; bireyin öncelikle aile ve yakın akraba çevresine katılımıyla başlayan ve yaşının ilerlemesiyle diğer sosyal gruplarla (akran grupları; ana okulu; oyun grupları; ilköğretim; spor aktiviteleri...) devam eden ilişkilerinin gelişimsel özelliklerinin takip edilmesidir.
5. Duygusal Gelişim
Bireyin kendi duygularının farkında olması; duygularını uygun yollarla yani uygun jest; mimik gibi yüz ifadeleri kullanarak sözle de ifade etmesi; diğer taraftan başkalarının duygularını da tahlil ederek yine aynı yollarla yansıtma yetisini içeren gelişim sürecidir.
6. Cinsel Gelişim
Cinsiyet organlarının büyüyüp gelişmesi sürecinde yaşadığı davranış değişiklikleriyle beraber; bu gelişim sürecinde doğan sorunlarla ilgili davranış değişikliklerini kapsar.
7. Ahlak Gelişimi
Bu gelişim süreci; bireyin özünde yer alan ahlaki doğruların ve erdemlerin sosyal alandaki tezahürünü içerir. Buna göre birey; toplum değerlerini de içerisine katarak; kendine göre mukayeseli (doğru-yanlış; iyi-kötü...) bir ahlaki düşünce sistemi geliştirir.
8. Öz bakım Becerileri
Bireyin dışarıdan yardım almadan yaşamını sürdürebilmesi için gerekli temel becerileri (beslenme; tuvalet ve temizlik alışkanlıkları; giyinme-soyunma....) kazanmasına ilişkin konuları ele alan gelişim sürecidir.
GELİŞİM DÖNEMLERİ
Gelişim olgusunu farklı evreler altında incelemek; çalışmaların daha pratik hale getirilmesi açısından gerekli görülen bir durumdur. Buna göre kimi otoritelerin; gelişimi dönemlere ayırmada kronolojik yaş sınırlarını esas aldığı görülürken; bazılarının da gelişim dönemlerini her evrede ele alınan temel özellikler bakımından inceledikleri saptanmaktadır.
Genel bir ayrım söz konusu olduğunda yaş sınırları her ne kadar değişkenlik gösterse de; gelişim dönemlerini şu başlıklar altında toplamak mümkündür:
1. Doğum Öncesi Dönem
Döllenmeden doğuma kadar olan dönemdir.
2. Okul Öncesi Dönem
a. Bebeklik Dönemi
0 - 2 yaşlar arasını kapsayan bebeklik dönemi gelişimin en hızlı gerçekleştiği dönem olma özelliğini gösterir. Bebek; dönemin başında çevresine tamamen bağımlı iken dönemin sonuna doğru yarı bağımsız hale gelir (Arı & Üre & Yılmaz; 1998; Şendil; 1995; Uluğ; 1997).
b. İlk Çocukluk Dönemi
2 - 5; 8 yaşlar arasını kapsayan ilk çocukluk dönemindeki en belirgin özellik; çocuğun sosyalleşmeye başlaması ile birlikte kendisinin ayrı bir birey olduğunu fark etmesidir. Bu dönemde; bebeklikte gerçekleşen gelişim hızı azalmışsa da gelecek dönemlerdeki gelişim hızına oranla yine de daha hızlı olarak devam etmekte ve çocuğun büyümesi; olgunlaşması yanı sıra yeni beceriler kazanması da süreklilik arz etmektedir (Oktay; 2000; Arı & Üre & Yılmaz; 1998; Şendil; 1995).
3. Temel Eğitim Dönemi
a. İkinci Çocukluk Dönemi
5; 8 – 10; 12 yaşlar arasını kapsayan ikinci çocukluk dönemi; çocuğun gerçek sosyal ilişkiler kurmaya başladığı dönemdir. Bu dönemdeki en önemli değişiklik okula başlama ile beraber kazanılan yeni beceriler ve yüksek zihinsel işlevlerdir (Arı & Üre Yılmaz; 1998; Şendil; 1995).
b. Erinlik (Bluğ) Dönemi
Otoriteler tarafından olumsuz bir dönem olarak nitelendirilen ve 9 – 14 yaşları arasında yaşanan bu dönemin başlarında gelişim hızı belirgin olarak yavaşlarken; dönemin sonunda bu hız artış göstermektedir (Arı & Üre & Yılmaz; 1998; Şendil; 1995).
4. Orta Öğretim Dönemi
a. İlk Ergenlik Dönemi
b. Son Ergenlik Dönemi
13 – 20 yaşları arasında yaşanan ergenlik dönemi; çocukluk ile yetişkinlik arasında gerçekleşen bir geçiş dönemidir. Özellikle dönemin başlarında görülen hızlı büyüme fizyolojik bir temele dayanmaktadır (Arı & Üre & Yılmaz; 1998). Anılan fiziksel ve fizyolojik değişikliklerin yanı sıra; toplumsal rollerde ve beklentilerde de değişiklikler olan bu dönemde; “ben kimim “ sorusuna cevap aranarak kimlik oluşturulmaya çalışılır (Şendil; 1995; Özkalp ve ark.; 2000).
5. Yetişkinlik Dönemi
Bireyin şahsi ve ekonomik bağımsızlığını kurduğu yetişkinlik dönemi 20 – 40 yaşlar arasını kapsayan bu dönemde (Şendil; 1995); arkadaşlık kurma; sevgi ilişkileri ve cinsel ilişkiler önemli nitelikler olarak göze çarparken; sevgi ve cinsellik bu dönemde ergenlik döneminden farklı olarak gerçekçi temellere oturtulur (Özkalp ve ark.; 2000).
6. Orta Yaşlılık Dönemi
40 – 60 yaşları arasında yaşanan bu dönem; şahsi ve sosyal sorumlulukların genişlediği katılımcı bir dönemdir (Aydın; 1997; Şendil; 1995).
7. İhtiyarlık Dönemi
Sosyal rollerin ve şahsi amaçların yeniden oluşturulduğu 60 yaş ve sonrasını kapsayan sürece; ihtiyarlık dönemi adı verilmektedir (Şendil; 1995).
Görüldüğü üzere gelişim; döllenme ile ölüm arasında yaşanan; süreklilik arz eden; kabaca yedi dönemde incelenen bir süreçtir. Bu süreç kısaca özetlenmiş olup; özellikle çalışmamız kapsamına giren ilk çocukluk dönemi üzerinde ayrıntılı bir şekilde durulması uygun görülmüştür. Bu bilgiler ışığında; öncelikle ilk çocukluk döneminde yaşanan gelişimsel özellikler incelenecek; sonra sırasıyla gelişim alanları dikkate alınarak 6-8 yaşlar arası çocukların gelişimsel özellikleri üzerinde durulacaktır.
KAYNAKLAR:
Arı; Ramazan & Üre; Ömer & Yılmaz; Hasan (1998). Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi. Konya: Mikro Yayıncılık
Aydın; Betül (1997). Çocuk ve Ergen Psikolojisi. Marmara Üniversitesi Vakfı Yayınları No.1:İstanbul.
Demiröz; Tuğba (2004). İlk Çocukluk Dönemi Kişilik Envanteri (Espq)’Nin Türkiye Koşullarına Uygun Dilsel Eşdeğerlilik; Geçerlilik; Güvenirlik Ve Norm Çalışması; Marmara Üniversitesi; Okul Öncesi A.B.D Master Tezi
Oktay; Ayla (2000). Yaşamın Sihirli Yılları: Okul Öncesi Dönem. 2. Baskı. İstanbul: Epsilon Yayıncılık
Özkalp; Enver & Arıcı; Hüsnü & Aydın; Orhan & Bayraktar; Rüveyde & Uzunöz; Ali & Erkal; Buket (2000). Davranış Bilimlerine Giriş. (Edi. Enver Özkalp). 3. Baskı. Anadolu Üniversitesi Yayınları No: 1027
Şendil;Gül (1995). Büyüme Gelişme Olgunlaşma. İstanbul: Çantay Kitabevi.
Uluğ; Mücella Ormanlıoğlu (1997). Niçin Oyun? Çocuğun Gelişiminde ve Çocuğu Tanımada Oyunun Önemi. Göçebe Yayınları.
1. Fiziksel Gelişim
Döllenmeden itibaren beyinde; duyu organlarında ve bedenin diğer bölümlerinde meydana gelen tüm yapısal gelişmeler bu başlık altında incelenir.
2. Psiko-motor Gelişim
Hareketlerle ilgili tüm gelişimleri içerir. İnce ve kaba motor olarak iki başlıkta toplanır. İnce motor gelişim parmak kasları ile ilgili gelişmeyi kapsarken kaba motor gelişim; emekleme; oturma; yürüme; zıplama; tek ayak üzerinde durma; topa vurma; merdiven çıkma...gibi diğer tüp hareketleri kapsar. İnce ve kaba motor olarak ayrılmasının sebebi; el kaslarının beyinde ayrı bir bölge tarafından yönetiliyor olmasıdır. Diğer tüm hareketler ise tek bir merkezden yönetilir.
3. Zihinsel Gelişim
Öğrenmeyi ve anlamayı içeren algılama; soyut düşünme; uzun süreli ve kısa süreli hafıza; lisan; problem çözme; yargılama; dikkat...gibi tüm zihinsel işlevleri kapsar.
4. Sosyal Gelişim
İnsan yavrusunun toplumun bir üyesi haline gelmesi sürecine sosyalleşme denilmektedir. Bir anlamda çocuğu pasif olarak gören bu tanım; birçok psikolog tarafından çocuk çevresinden etkilenen aynı zamanda çevresini de etkileyen bir varlıktır denilerek reddedilmekte ve sosyalleşme yerine sosyal gelişim kavramını kullanmak daha uygun görülmektedir. Bu bağlamda sosyal gelişim; bireyin öncelikle aile ve yakın akraba çevresine katılımıyla başlayan ve yaşının ilerlemesiyle diğer sosyal gruplarla (akran grupları; ana okulu; oyun grupları; ilköğretim; spor aktiviteleri...) devam eden ilişkilerinin gelişimsel özelliklerinin takip edilmesidir.
5. Duygusal Gelişim
Bireyin kendi duygularının farkında olması; duygularını uygun yollarla yani uygun jest; mimik gibi yüz ifadeleri kullanarak sözle de ifade etmesi; diğer taraftan başkalarının duygularını da tahlil ederek yine aynı yollarla yansıtma yetisini içeren gelişim sürecidir.
6. Cinsel Gelişim
Cinsiyet organlarının büyüyüp gelişmesi sürecinde yaşadığı davranış değişiklikleriyle beraber; bu gelişim sürecinde doğan sorunlarla ilgili davranış değişikliklerini kapsar.
7. Ahlak Gelişimi
Bu gelişim süreci; bireyin özünde yer alan ahlaki doğruların ve erdemlerin sosyal alandaki tezahürünü içerir. Buna göre birey; toplum değerlerini de içerisine katarak; kendine göre mukayeseli (doğru-yanlış; iyi-kötü...) bir ahlaki düşünce sistemi geliştirir.
8. Öz bakım Becerileri
Bireyin dışarıdan yardım almadan yaşamını sürdürebilmesi için gerekli temel becerileri (beslenme; tuvalet ve temizlik alışkanlıkları; giyinme-soyunma....) kazanmasına ilişkin konuları ele alan gelişim sürecidir.
GELİŞİM DÖNEMLERİ
Gelişim olgusunu farklı evreler altında incelemek; çalışmaların daha pratik hale getirilmesi açısından gerekli görülen bir durumdur. Buna göre kimi otoritelerin; gelişimi dönemlere ayırmada kronolojik yaş sınırlarını esas aldığı görülürken; bazılarının da gelişim dönemlerini her evrede ele alınan temel özellikler bakımından inceledikleri saptanmaktadır.
Genel bir ayrım söz konusu olduğunda yaş sınırları her ne kadar değişkenlik gösterse de; gelişim dönemlerini şu başlıklar altında toplamak mümkündür:
1. Doğum Öncesi Dönem
Döllenmeden doğuma kadar olan dönemdir.
2. Okul Öncesi Dönem
a. Bebeklik Dönemi
0 - 2 yaşlar arasını kapsayan bebeklik dönemi gelişimin en hızlı gerçekleştiği dönem olma özelliğini gösterir. Bebek; dönemin başında çevresine tamamen bağımlı iken dönemin sonuna doğru yarı bağımsız hale gelir (Arı & Üre & Yılmaz; 1998; Şendil; 1995; Uluğ; 1997).
b. İlk Çocukluk Dönemi
2 - 5; 8 yaşlar arasını kapsayan ilk çocukluk dönemindeki en belirgin özellik; çocuğun sosyalleşmeye başlaması ile birlikte kendisinin ayrı bir birey olduğunu fark etmesidir. Bu dönemde; bebeklikte gerçekleşen gelişim hızı azalmışsa da gelecek dönemlerdeki gelişim hızına oranla yine de daha hızlı olarak devam etmekte ve çocuğun büyümesi; olgunlaşması yanı sıra yeni beceriler kazanması da süreklilik arz etmektedir (Oktay; 2000; Arı & Üre & Yılmaz; 1998; Şendil; 1995).
3. Temel Eğitim Dönemi
a. İkinci Çocukluk Dönemi
5; 8 – 10; 12 yaşlar arasını kapsayan ikinci çocukluk dönemi; çocuğun gerçek sosyal ilişkiler kurmaya başladığı dönemdir. Bu dönemdeki en önemli değişiklik okula başlama ile beraber kazanılan yeni beceriler ve yüksek zihinsel işlevlerdir (Arı & Üre Yılmaz; 1998; Şendil; 1995).
b. Erinlik (Bluğ) Dönemi
Otoriteler tarafından olumsuz bir dönem olarak nitelendirilen ve 9 – 14 yaşları arasında yaşanan bu dönemin başlarında gelişim hızı belirgin olarak yavaşlarken; dönemin sonunda bu hız artış göstermektedir (Arı & Üre & Yılmaz; 1998; Şendil; 1995).
4. Orta Öğretim Dönemi
a. İlk Ergenlik Dönemi
b. Son Ergenlik Dönemi
13 – 20 yaşları arasında yaşanan ergenlik dönemi; çocukluk ile yetişkinlik arasında gerçekleşen bir geçiş dönemidir. Özellikle dönemin başlarında görülen hızlı büyüme fizyolojik bir temele dayanmaktadır (Arı & Üre & Yılmaz; 1998). Anılan fiziksel ve fizyolojik değişikliklerin yanı sıra; toplumsal rollerde ve beklentilerde de değişiklikler olan bu dönemde; “ben kimim “ sorusuna cevap aranarak kimlik oluşturulmaya çalışılır (Şendil; 1995; Özkalp ve ark.; 2000).
5. Yetişkinlik Dönemi
Bireyin şahsi ve ekonomik bağımsızlığını kurduğu yetişkinlik dönemi 20 – 40 yaşlar arasını kapsayan bu dönemde (Şendil; 1995); arkadaşlık kurma; sevgi ilişkileri ve cinsel ilişkiler önemli nitelikler olarak göze çarparken; sevgi ve cinsellik bu dönemde ergenlik döneminden farklı olarak gerçekçi temellere oturtulur (Özkalp ve ark.; 2000).
6. Orta Yaşlılık Dönemi
40 – 60 yaşları arasında yaşanan bu dönem; şahsi ve sosyal sorumlulukların genişlediği katılımcı bir dönemdir (Aydın; 1997; Şendil; 1995).
7. İhtiyarlık Dönemi
Sosyal rollerin ve şahsi amaçların yeniden oluşturulduğu 60 yaş ve sonrasını kapsayan sürece; ihtiyarlık dönemi adı verilmektedir (Şendil; 1995).
Görüldüğü üzere gelişim; döllenme ile ölüm arasında yaşanan; süreklilik arz eden; kabaca yedi dönemde incelenen bir süreçtir. Bu süreç kısaca özetlenmiş olup; özellikle çalışmamız kapsamına giren ilk çocukluk dönemi üzerinde ayrıntılı bir şekilde durulması uygun görülmüştür. Bu bilgiler ışığında; öncelikle ilk çocukluk döneminde yaşanan gelişimsel özellikler incelenecek; sonra sırasıyla gelişim alanları dikkate alınarak 6-8 yaşlar arası çocukların gelişimsel özellikleri üzerinde durulacaktır.
KAYNAKLAR:
Arı; Ramazan & Üre; Ömer & Yılmaz; Hasan (1998). Gelişim ve Öğrenme Psikolojisi. Konya: Mikro Yayıncılık
Aydın; Betül (1997). Çocuk ve Ergen Psikolojisi. Marmara Üniversitesi Vakfı Yayınları No.1:İstanbul.
Demiröz; Tuğba (2004). İlk Çocukluk Dönemi Kişilik Envanteri (Espq)’Nin Türkiye Koşullarına Uygun Dilsel Eşdeğerlilik; Geçerlilik; Güvenirlik Ve Norm Çalışması; Marmara Üniversitesi; Okul Öncesi A.B.D Master Tezi
Oktay; Ayla (2000). Yaşamın Sihirli Yılları: Okul Öncesi Dönem. 2. Baskı. İstanbul: Epsilon Yayıncılık
Özkalp; Enver & Arıcı; Hüsnü & Aydın; Orhan & Bayraktar; Rüveyde & Uzunöz; Ali & Erkal; Buket (2000). Davranış Bilimlerine Giriş. (Edi. Enver Özkalp). 3. Baskı. Anadolu Üniversitesi Yayınları No: 1027
Şendil;Gül (1995). Büyüme Gelişme Olgunlaşma. İstanbul: Çantay Kitabevi.
Uluğ; Mücella Ormanlıoğlu (1997). Niçin Oyun? Çocuğun Gelişiminde ve Çocuğu Tanımada Oyunun Önemi. Göçebe Yayınları.