Çocuklara Beslenme Eğitimi Nasıl Verilmeli? (Anne Babalar ve Öğretmenlere Özel)
Eğitimin kısaca birkaç tanımını yaparak söze başlamak istiyorum.
Eğitim; normal fakat istenmedik insan davranışını istendik yönde değiştirme ya da insana yeni davranışlar kazandırma işinin en verimlice nasıl yapılabileceği ile ilgili bütün bilgi; beceri ve uygulamalardır.
Eğitim; daha varlıklı ve ileri bir toplum geliştirmek amacıyla; çağdaş bilgi ve becerilerin kazandırılması; benimsetilmesi ve uygulatılması için okul içinde ve dışında belirli bir program ve plan çerçevesinde bilinçli olarak yürütülen çalışmaların tümüdür.
Eğitim; düşünülerek; anlaşılarak; tartışılarak kendi sistemimize; değerlere; yapımıza uygun olup olmadığını anlayarak; uygulayarak kısacası yaşayarak benimsenmesidir.
Kısacası bir tutum eğer davranışa geçtiyse değiştirmek çok zordur.
Bu tanımların ışığında eğitimin önce ailede başladığını ve anne babalara bu konuda büyük görevler düştüğünü hatırlatmak istiyorum.
Beslenme bilimi son yıllarda önemi gittikçe artan; her geçen gün gelişen bir bilim dalıdır. Yaşam kalitemizin artırılması ve birçok hastalıktan korunmanın ancak sağlıklı beslenerek mümkün olduğunu artık hepimiz biliyoruz.
Bebek ve çocuklarda yaş dönemlerine göre yeme davranışları
0-1 YAŞ Beslenme önemli;
Her türlü besinle 1 yaşına gelmeden tanıştırılmalı
0-2 ay Ağladıkça beslenmelidir. Bazen 15. günlerde süt verimi azalabilir endişelenmeyim kısa sürede yine artacaktır.
2-6 ay Düzenli aralıklarla beslenir. 6 ay tek başına anne sütü verilmelidir.
9-12 ay Aile ile sofraya oturtulur; ekmek bisküvi yiyebilir; kaşık tutabilir. Yeni denediği besinleri kusabilir; endişelenmeyin beğenmediği için değil ilk kez katı besinler yediğinden garipseyebilir; boğazına takılan besinle baş edebilir.
1-2 YAŞ Çevreyi keşfetme dönemi; çocuğun fizyolojik ihtiyaçları azalır dolayısıyla beslenme ihtiyacı azalır.
Anneler bu dönemde çok dikkatli olmalı; büyüme hormonu gece ve açlıkta salgılanıyor çocuk çok sık acıkmaz. Genellikle bu aylarda çocukta anemi varsa iştah baskılanıyor ve çoğu zaman bu sorun akla gelmiyor. İştah şurupları avına çıkan anneler bebeklerindeki anemiyi fark ettiklerinde geç olabiliyor; bu nedenle sağlık kontrollerinin ihmal edilmemesi çok önemlidir.
12. Ayda İhtiyaçlar azalır; yemeğe ilgi azalır; fincanla su içebilir.
15. Ayda Kaşıkla yemek yiyebilir; kendisi kaşığı tutabilir ancak ters tutabilir. Fincandan bardağa geçebilir; kendisi yemeğini yiyebilir ancak çabuk yorulur.
18–21. Ay Yemeğini kaşığını doğru tutarak yiyebilir; ancak etrafı kirletebilir; bunun için önlem almanız yeterlidir.
2–3 YAŞSoru sorma ve isimlendirme dönemi. Hayır’a dur’a itaat eder.
2 Yaş yemeğini temiz yer; sulu olanları dökebilir; tek başına yemekten hoşlanmaz.
30 Ay Çatalla yemek ister; yemeği küçük parçalı olmalıdır.
3-4 YAŞ Hayal dünyası genişliği
3 Yaş Yardımsız yemek yiyebilir
4 yaş bıçak kullanabilir fakat besinleri kesemez.
4-6 YAŞ Yaratıcılık Dönemi (resim; oyun vb)
7 Yaş Eti bıçakla kesebilir; yemekte yalnız bırakılabilir.
Yapılan istatistikler göstermiştir ki kendi başına yemek yiyebilme yaşı ortalama 4-5 yaşları arasında olmaktadır.
Beslenme Eğitimi Planlama
Çocuğunuz hangi ayda veya kaç yaşında? Yukarıdaki tablodan hangi dönemde olduğunu gözleyerek eğitimi planlamaya başlayabilirsiniz. Öncelikle ihtiyaçları belirleyin ve sırayla öğretmeye başlayın; bunun için acele etmeyin;
Çocuğunuzda yapamayacağı davranışları yapmasını istemeyin; sabır burada en önemli silahınız bunu sakın unutmayın.
Olumsuz davranışlara cezasız nasıl engel olabiliriz?
Örneklerle bu bölümü biraz dikkatle okuyalım; elinize bir kalem kâğıt alın ve kendi çocuğunuz için almanız gereken önlemleri yazın; öğretmeniz gereken beslenme davranışlarını belirleyin.
1- Çocuk davranışı yapmadan evvel
Önleyici açıklamalarda bulunmak; beklentilerin açıkça çocuğa söylenmesi
Çocuğun Davranışı: Süt içmek istemiyor
Sizin Yaklaşımınız: Süt içmek kemikleri güçlendirir; her gün 1 bardak süt içen çocuklar daha sağlıklı olur bu nedenle her gün 1 bardak süt içmeni istiyorum. Burada söylenecek sözler arttırılabilir fakat kullanılan dile dikkat edilmelidir.
Çevreyi değiştirmek çevreyi çocuğa uygun hale getirmek
Çocuğun Davranışı: Oyuncaklarını bırakıp masaya gelmiyor
Sizin Yaklaşımınız: En sevdiği oyuncağı sofrayagelirken yanında getirebileceğini söyleyin.
Örnek Olmak; beklenen davranışlara anne/babanın örnek olması
Çocuğun Davranışı: Her yemekten önce ellerin yıkanması ve tabağına konulan besinlerin bitirilmesi
Sizin Yaklaşımınız: Anne baba olarak sofraya oturmadan ellerinizi yıkayın; bunu yüksek sesle birbirinize tekrarlayın; yiyebileceğiniz/yiyebileceği kadar tabağa yemek koyun; ve tabağınızdaki yemeği bitirin.
Çocuğun iyi alışkanlıklar geliştirmesine yardımcı olmak; yol göstermek ve yaptığı zaman takdir etmek
2- Sorun Olan Davranış Sırasında
Olumsuz davranışın nedenini düşünün.
Çocuğun Davranışı: Yemek yemek istemiyor.
Sizin Yaklaşımınız: Az önce ablası ona bisküvi yedirmiş ve karnı tok olabilir; midesi ağrıyor olabilir…..Nedenini ondan açıklamasını isteyin.
Yapıcı bir çözüm yolu alternatif yol gösterin
Çocuğun Davranışı: Meyve yemek istiyor ama yoğurdunu bitirmemiş
Sizin Yaklaşımınız: Meyveli yoğurt yapalım önerisini getirin.
Olumsuz davranışın sizde bıraktığı etkiyi; duygularınızı açıklayın
Çocuğun Davranışı: İnatlaşıyor sizinle ve bunda çok kararlı
Sizin Yaklaşımınız: İnatlaştığını biliyorum; fakat bu davranışın beni üzüyor; bu şekilde sürdürürsen sana kızabilirim.
3- Sorun Olan Davranıştan Sonra
Olumsuz davranışının etkilerini göstererek pişmanlık duyurmak
Çocuğun Davranışı: Çok fazla ve hızlı yemek yiyor
Sizin Yaklaşımınız: Çok fazla yediğin için karnın şişti; şimdi de ağrıyor olmalı; ayrıca en sevdiğin pantalonun olmuyor; biraz daha yavaş ve az yemelisin.
Çocuğunuzun olumsuz davranışının sonuçlarını yaşamasına müsaade etmek
Çocuğun Davranışı: Okula giderken kahvaltı etmiyor.
Sizin Yaklaşımınız: Okulda o gün ki dersin sınavından başarısız not almışsın; bu çok doğal çünkü kahvaltı etmediğinde sabah verimli olamazsı; yorgun ve uykusuz olursun. Çocuk da onaylar” evet sınavda ilgimi toplayamadım kafam çalışmadı.”
BESLENME EĞİTİM MODELLERİ
Başlamadan önce:
Her eğitim için bir konu ve üç mesaj belirleyin. Bundan fazlasını aynı gün vermeyin.
Birkaç örnek verecek olursak;
Beslenme eğitimine besinleri ve besin gruplarını tanıtarak başlayabilirsiniz.
Bunun için en iyi modeller besin piramidi veya 4 yapraklı besin yoncasıdır.
Hangi grupta neler var? Ne işe yararlar kısaca anlatılabilir. Örneğin sebze grubunu anlatırken içerdiği C vitamini vücudumuzun askerleri olarak anlatılabilir. Et grubunda bulunan tavuğu anlatırken proteinlerin büyümeyi sağladığını anlatabilirsiniz.
Bu konuda başlangıçta diyetisyeninizden yardım alabilirsiniz.
Besinleri Pişirme Yöntemleri
Kızartılan besinlerin içinde serbest radikaller oluşur; bunlar kana karıştıktan sonra bize zarar veriler yani kanımızda dolaşan düşmana dönüşürler bu nedenle besinlerimizi kızartmıyoruz; ara sıra yanında büyük bir tabak salata yersek az miktar yiyebiliriz. Düşmandan önce askerleri vücudumuza yerleştirelim ne dersin?
Eğitim Yöntemleri
Anlatım-bazen çocuklar için sıkıcı olabilir
Soru cevap tekniği-
Hikâye Anlatma- Okul öncesi dönem çocukları için en iyi teknik
Drama-rol playing- ona rol verin; sınıfta öğretmen o olsun siz de öğrencisi veya o aşçı olup yemek pişirsin siz de beğenmeyin; bakalım tepkisi ne oluyor
Empati Kurma
Araştırma
Problem çözme
Eğitim Materyalleri
Gerçek modeller kullanın- Örneğin meyveleri anlatırken bir kâse meyve tabağı hazırlayabilirsiniz
Dergi ve Kitap resimlerinden; gazete; dergi; TV; radyo; broşür; oyuncaklar; maketler; yazı tahtası; kalem; bilgisayar boya kalemler; kuklalardan faydalanabilirsiniz.
Not: Bu makale www.aysenarican.com ve www.beslenmevediyet.org sitelerinde de yayınlanmaktadır.
Eğitim; normal fakat istenmedik insan davranışını istendik yönde değiştirme ya da insana yeni davranışlar kazandırma işinin en verimlice nasıl yapılabileceği ile ilgili bütün bilgi; beceri ve uygulamalardır.
Eğitim; daha varlıklı ve ileri bir toplum geliştirmek amacıyla; çağdaş bilgi ve becerilerin kazandırılması; benimsetilmesi ve uygulatılması için okul içinde ve dışında belirli bir program ve plan çerçevesinde bilinçli olarak yürütülen çalışmaların tümüdür.
Eğitim; düşünülerek; anlaşılarak; tartışılarak kendi sistemimize; değerlere; yapımıza uygun olup olmadığını anlayarak; uygulayarak kısacası yaşayarak benimsenmesidir.
Kısacası bir tutum eğer davranışa geçtiyse değiştirmek çok zordur.
Bu tanımların ışığında eğitimin önce ailede başladığını ve anne babalara bu konuda büyük görevler düştüğünü hatırlatmak istiyorum.
Beslenme bilimi son yıllarda önemi gittikçe artan; her geçen gün gelişen bir bilim dalıdır. Yaşam kalitemizin artırılması ve birçok hastalıktan korunmanın ancak sağlıklı beslenerek mümkün olduğunu artık hepimiz biliyoruz.
Bebek ve çocuklarda yaş dönemlerine göre yeme davranışları
0-1 YAŞ Beslenme önemli;
Her türlü besinle 1 yaşına gelmeden tanıştırılmalı
0-2 ay Ağladıkça beslenmelidir. Bazen 15. günlerde süt verimi azalabilir endişelenmeyim kısa sürede yine artacaktır.
2-6 ay Düzenli aralıklarla beslenir. 6 ay tek başına anne sütü verilmelidir.
9-12 ay Aile ile sofraya oturtulur; ekmek bisküvi yiyebilir; kaşık tutabilir. Yeni denediği besinleri kusabilir; endişelenmeyin beğenmediği için değil ilk kez katı besinler yediğinden garipseyebilir; boğazına takılan besinle baş edebilir.
1-2 YAŞ Çevreyi keşfetme dönemi; çocuğun fizyolojik ihtiyaçları azalır dolayısıyla beslenme ihtiyacı azalır.
Anneler bu dönemde çok dikkatli olmalı; büyüme hormonu gece ve açlıkta salgılanıyor çocuk çok sık acıkmaz. Genellikle bu aylarda çocukta anemi varsa iştah baskılanıyor ve çoğu zaman bu sorun akla gelmiyor. İştah şurupları avına çıkan anneler bebeklerindeki anemiyi fark ettiklerinde geç olabiliyor; bu nedenle sağlık kontrollerinin ihmal edilmemesi çok önemlidir.
12. Ayda İhtiyaçlar azalır; yemeğe ilgi azalır; fincanla su içebilir.
15. Ayda Kaşıkla yemek yiyebilir; kendisi kaşığı tutabilir ancak ters tutabilir. Fincandan bardağa geçebilir; kendisi yemeğini yiyebilir ancak çabuk yorulur.
18–21. Ay Yemeğini kaşığını doğru tutarak yiyebilir; ancak etrafı kirletebilir; bunun için önlem almanız yeterlidir.
2–3 YAŞSoru sorma ve isimlendirme dönemi. Hayır’a dur’a itaat eder.
2 Yaş yemeğini temiz yer; sulu olanları dökebilir; tek başına yemekten hoşlanmaz.
30 Ay Çatalla yemek ister; yemeği küçük parçalı olmalıdır.
3-4 YAŞ Hayal dünyası genişliği
3 Yaş Yardımsız yemek yiyebilir
4 yaş bıçak kullanabilir fakat besinleri kesemez.
4-6 YAŞ Yaratıcılık Dönemi (resim; oyun vb)
7 Yaş Eti bıçakla kesebilir; yemekte yalnız bırakılabilir.
Yapılan istatistikler göstermiştir ki kendi başına yemek yiyebilme yaşı ortalama 4-5 yaşları arasında olmaktadır.
Beslenme Eğitimi Planlama
Çocuğunuz hangi ayda veya kaç yaşında? Yukarıdaki tablodan hangi dönemde olduğunu gözleyerek eğitimi planlamaya başlayabilirsiniz. Öncelikle ihtiyaçları belirleyin ve sırayla öğretmeye başlayın; bunun için acele etmeyin;
Çocuğunuzda yapamayacağı davranışları yapmasını istemeyin; sabır burada en önemli silahınız bunu sakın unutmayın.
Olumsuz davranışlara cezasız nasıl engel olabiliriz?
Örneklerle bu bölümü biraz dikkatle okuyalım; elinize bir kalem kâğıt alın ve kendi çocuğunuz için almanız gereken önlemleri yazın; öğretmeniz gereken beslenme davranışlarını belirleyin.
1- Çocuk davranışı yapmadan evvel
Önleyici açıklamalarda bulunmak; beklentilerin açıkça çocuğa söylenmesi
Çocuğun Davranışı: Süt içmek istemiyor
Sizin Yaklaşımınız: Süt içmek kemikleri güçlendirir; her gün 1 bardak süt içen çocuklar daha sağlıklı olur bu nedenle her gün 1 bardak süt içmeni istiyorum. Burada söylenecek sözler arttırılabilir fakat kullanılan dile dikkat edilmelidir.
Çevreyi değiştirmek çevreyi çocuğa uygun hale getirmek
Çocuğun Davranışı: Oyuncaklarını bırakıp masaya gelmiyor
Sizin Yaklaşımınız: En sevdiği oyuncağı sofrayagelirken yanında getirebileceğini söyleyin.
Örnek Olmak; beklenen davranışlara anne/babanın örnek olması
Çocuğun Davranışı: Her yemekten önce ellerin yıkanması ve tabağına konulan besinlerin bitirilmesi
Sizin Yaklaşımınız: Anne baba olarak sofraya oturmadan ellerinizi yıkayın; bunu yüksek sesle birbirinize tekrarlayın; yiyebileceğiniz/yiyebileceği kadar tabağa yemek koyun; ve tabağınızdaki yemeği bitirin.
Çocuğun iyi alışkanlıklar geliştirmesine yardımcı olmak; yol göstermek ve yaptığı zaman takdir etmek
2- Sorun Olan Davranış Sırasında
Olumsuz davranışın nedenini düşünün.
Çocuğun Davranışı: Yemek yemek istemiyor.
Sizin Yaklaşımınız: Az önce ablası ona bisküvi yedirmiş ve karnı tok olabilir; midesi ağrıyor olabilir…..Nedenini ondan açıklamasını isteyin.
Yapıcı bir çözüm yolu alternatif yol gösterin
Çocuğun Davranışı: Meyve yemek istiyor ama yoğurdunu bitirmemiş
Sizin Yaklaşımınız: Meyveli yoğurt yapalım önerisini getirin.
Olumsuz davranışın sizde bıraktığı etkiyi; duygularınızı açıklayın
Çocuğun Davranışı: İnatlaşıyor sizinle ve bunda çok kararlı
Sizin Yaklaşımınız: İnatlaştığını biliyorum; fakat bu davranışın beni üzüyor; bu şekilde sürdürürsen sana kızabilirim.
3- Sorun Olan Davranıştan Sonra
Olumsuz davranışının etkilerini göstererek pişmanlık duyurmak
Çocuğun Davranışı: Çok fazla ve hızlı yemek yiyor
Sizin Yaklaşımınız: Çok fazla yediğin için karnın şişti; şimdi de ağrıyor olmalı; ayrıca en sevdiğin pantalonun olmuyor; biraz daha yavaş ve az yemelisin.
Çocuğunuzun olumsuz davranışının sonuçlarını yaşamasına müsaade etmek
Çocuğun Davranışı: Okula giderken kahvaltı etmiyor.
Sizin Yaklaşımınız: Okulda o gün ki dersin sınavından başarısız not almışsın; bu çok doğal çünkü kahvaltı etmediğinde sabah verimli olamazsı; yorgun ve uykusuz olursun. Çocuk da onaylar” evet sınavda ilgimi toplayamadım kafam çalışmadı.”
BESLENME EĞİTİM MODELLERİ
Başlamadan önce:
Her eğitim için bir konu ve üç mesaj belirleyin. Bundan fazlasını aynı gün vermeyin.
Birkaç örnek verecek olursak;
Beslenme eğitimine besinleri ve besin gruplarını tanıtarak başlayabilirsiniz.
Bunun için en iyi modeller besin piramidi veya 4 yapraklı besin yoncasıdır.
Hangi grupta neler var? Ne işe yararlar kısaca anlatılabilir. Örneğin sebze grubunu anlatırken içerdiği C vitamini vücudumuzun askerleri olarak anlatılabilir. Et grubunda bulunan tavuğu anlatırken proteinlerin büyümeyi sağladığını anlatabilirsiniz.
Bu konuda başlangıçta diyetisyeninizden yardım alabilirsiniz.
Besinleri Pişirme Yöntemleri
Kızartılan besinlerin içinde serbest radikaller oluşur; bunlar kana karıştıktan sonra bize zarar veriler yani kanımızda dolaşan düşmana dönüşürler bu nedenle besinlerimizi kızartmıyoruz; ara sıra yanında büyük bir tabak salata yersek az miktar yiyebiliriz. Düşmandan önce askerleri vücudumuza yerleştirelim ne dersin?
Eğitim Yöntemleri
Anlatım-bazen çocuklar için sıkıcı olabilir
Soru cevap tekniği-
Hikâye Anlatma- Okul öncesi dönem çocukları için en iyi teknik
Drama-rol playing- ona rol verin; sınıfta öğretmen o olsun siz de öğrencisi veya o aşçı olup yemek pişirsin siz de beğenmeyin; bakalım tepkisi ne oluyor
Empati Kurma
Araştırma
Problem çözme
Eğitim Materyalleri
Gerçek modeller kullanın- Örneğin meyveleri anlatırken bir kâse meyve tabağı hazırlayabilirsiniz
Dergi ve Kitap resimlerinden; gazete; dergi; TV; radyo; broşür; oyuncaklar; maketler; yazı tahtası; kalem; bilgisayar boya kalemler; kuklalardan faydalanabilirsiniz.
Not: Bu makale www.aysenarican.com ve www.beslenmevediyet.org sitelerinde de yayınlanmaktadır.