Bebeğimizin Zeka Gelişimini Desteklemek İçin Neler Yapmalıyız?
Bebek Gelişimi
Çocukların bebeklikten itibaren gerçekleştirdiği gelişimi sosyo-duygusal ve zihinsel gelişim olarak ikiye ayırabiliriz. Bebeklik döneminin en önemli sosyo-duygusal gelişim aşamaları bebeğin ebeveynle sağlıklı bir güven bağı kurması; değerli ve önemli olduğunu hissetmeye başlaması; dünyayı güvenli ve besleyici bir yer olarak algılaması ve ebeveynin yardımıyla duygularını kontrol etmeyi yani kendini sakinleştirmeyi öğrenmesidir. Bebeklik döneminin en önemli zihinsel gelişim aşamaları ise bebeğin çevre üzerinde bir etkisi olduğunu anlaması; sıra bekleme ve cevap verme gibi iletişimin temeli olan becerileri kazanması ve doğuştan sahip olduğu keşfetme ve öğrenme eğilimini nesnelere bakarak; dokunarak ve ağzına alarak pekiştirebilmesi olarak sıralayabiliriz.
Bebeğin ilk bir yıl içinde gerçekleştirdiği sosyo-duygusal ve zihinsel gelişimin temelinde aslında; öz-kontrol becerisi bulunur. Yani bebeğin biyolojik temelli yeme; uyku; uyanma; hareket etme; uyarana cevap verme gibi davranışlarını kendi kendine düzenleyebilme becerisi kazanması gerekir.
Gelişimi Destekleyici Anne Babalık
Bu önemli gelişim aşamalarından geçen bebeklere gelişimsel ihtiyaçları ile uyumlu ebeveynlik verilmesi çok önemlidir. Yapılan araştırmalar özellikle erken çocukluk döneminde “gelişimi-destekleyici” (development-fostering) anne babalık yaklaşımının en sağlıklı anne babalık modeli olduğunu göstermektedir.
Gelişimi destekleyici anne-babalık; temel olarak; çocuğun sosyo-duygusal ve zihinsel gelişim ihtiyaçlarını anlayıp ebeveyn-çocuk ilişkisinde bu gelişimsel ihtiyaçları ön planda tutmamız ve çocuğumuza kendi kişisel özellikleri; istek ve ihtiyaçlarıyla uyumlu stimülasyon; eğitim ve disiplin vermemiz demektir. Gelişimi destekleyici anne-babalık aslında her yaş grubu için geçerli genel bir kavramdır. Ama yaşla birlikte çocukların gelişimsel ihtiyaçları değiştiği için farklı yaş grubundaki çocuklar için gelişimi-destekleyici anne-babalığın içeriği farklılaşır.
Bebeklik döneminde gelişimi-destekleyici anne babalığın ne anlama geldiğine odaklanırsak ebeveyn duyarlılığının en önemli kriter olduğunu görürüz. Bebeklik döneminde ebeveyn duyarlılığı; ebeveynin içten; ilgili ve sıcak bir biçimde kendi davranışlarını bebeğe uyumlayabilmesi; kendi hareket hızını bebeğinkine göre ayarlayabilmesi anlamına gelir. Bunun dışında ebeveynlerin bebeğe doğru zamanda cevap verebiliyor olması da bebeklik döneminde gelişimsel açısından önemli bir rol oynar. Bebekler hafızalarının kısıtlı olması nedeniyle davranışlarına ancak kısa bir süre içinde cevap alırlarsa davranışlarının anlamlı olduğunu öğrenebilir ve ebeveyn ile karşılıklı etkileşimden faydalanabilirler. O nedenle; yaşamın özellikle ilk aylarında ebeveynin bebeğin verdiği ipuçlarını takip ederek kısa zamanda cevap verebiliyor olması gerekir. Bebeklik döneminde gelişimi destekleyici anne-babalığın bir diğer göstergesi de cesaretlendirmedir. Cesaretlendirici ebeveynler bebeğin herhangi bir nesneyi elde etmek ya da bir oyuncağı keşfetmek için gösterdiği çabayı destekler; bebeğin kararlılığını överler. Buna ek olarak; gelişimi destekleyici bir ebeveyn olmak istiyorsanız bebeğin keşif girişimlerini kısıtlamamaya özen göstermelisiniz. Yani; bebeğin çevredeki nesneleri keşfetme ve kendini ifade girişimlerini engellememeli; aksine teşvik etmelisiniz.
Bebeğimizin zeka gelişimini desteklemek için neler yapmalıyız?
Erken çocukluk dönemi boyunca zeka gelişimi temelde çocuğun farklı öğrenme deneyimleri ile karşılaşmasına bağlıdır. Bebeklere sağlanacak öğrenme deneyimi onlara farklı görüntüler; sesler; dokular; nesneler ve hareketler sunmakla ilgilidir. Bebeğinize en iyi öğrenme deneyimini onunla birebir etkileşim içinde oyun oynayarak sağlayabilirsiniz. Ancak oyun oynamayı bebeğe onlarca oyuncak sunmak olarak değerlendirmemelisiniz. Bebeğinizle oyuncaklar aracılığıyla oyun oynayacaksanız tek bir zamanda tek bir oyuncak tanıştırmaya özen gösterin. Bebeğin kısıtlı dikkat kapasitesini göz önünde bulunduran bu yaklaşım bebeğinizin daha etkin bir öğrenme deneyimini yaşamasını sağlar.
Bebeklerin etraflarındaki dünyayı keşfetme konusunda yaradılıştan gelen bir motivasyonu vardır ve yaptığınız her şey aslında onu uyarır. Onunla konuştuğunuzda sesiniz; ışık; renkler ve hareketler; yatak odasındaki avize; odaya giren güneş ışığı ya da rüzgar; markete gittiğinizde raflarda gördüğü objeler hepsi bebeğinizin zeka gelişimine katkı sağlar.
Yine de birebir; yüz yüze oyun bebeğinizin zeka gelişimini desteklemek için çok önemlidir ve günlük aktivitelerin bir parçası olmalıdır. Bazılarımız bebekler yürümeye ve konuşmaya başlamadan önce bebekle gerçek bir diyalog kurulamayacağını düşünür. Oysaki yaşamın ilk 6 ayı; bir çocuğun hayatındaki en sosyalleşmeye açık olduğu zamanlardan biridir. İlk aylarda; bebekler oyuncaklardan çok yüzlerle ilgilidirler ve 3 aylıktan itibaren sesleri; kelimeleri; yüz ifadelerini ve çeşitli hareketleri kullanarak bebeğinizle harika karşılıklı konuşmalar yapabilirsiniz. Maalesef ki ebeveynlerin çoğu ilk yılda yüz yüze etkileşim kurma fırsatını kaçırır. Böylece bebek erken dönemde beyin gelişimi için gerekli olan bu önemli deneyimden mahrum kalır. Bebeğiniz onunla neşe içinde etkileşime geçmenizden ve onunla konuşmanızdan bir oyuncakla tek başına oynamaktan çok daha fazla keyif alır.
Bebeklerle iletişim kurmak yetişkin iletişiminden daha farklıdır. Bebeğinizin tamamen uyanık olduğu ve aç olmadığı bir zaman seçin. Göz teması kurun ve bebeğinize kendi tepkisini verebilmesi için zaman tanıyın. Bebeğinizin verdiği ipuçlarına açık olun. Bebeğiniz iletişimi oldukça uyarıcı bulacaktır ve pek çok araya ihtiyaç duyacaktır. Tüm bebekler zaman zaman uzağa bakmaya ihtiyaç duyarlar; hazır olduklarında yeniden size döneceklerdir.
Araştırmalara göre bazı ebeveynler ‘araya ihtiyacım var’ ipucunu okuyamazlar ve bebeklerini etkileşimde kalmaya zorlarlar. Bu durumda bebekler kafasını sağa sola çevirerek kurtulmaya çalışır ve sonunda hareketsiz kalarak ve boşluğa bakarak kontağı tamamen keser. Bu bebeğin zeka gelişimini desteklemekten çok bebeği sıkıntıya sokar o nedenle birebir etkileşimde bebeklerin verdiği ipuçlarını iyi takip etmek; bebeğe zaman tanıyarak etkileşim kurmak gerekir.
Bebeklerle oyun oynama stili ve sunulacak oyuncaklar konusunda pek çok detaya dikkat edilmesi gerekir. Anne-babaların bebekleriyle oynayabilecekleri zeka gelişimini destekleyici oyunlar hakkında bir uzmandan destek almaları faydalı olur.
Gelişim Uzmanı Psikolog Sinem Olcay
Çocukların bebeklikten itibaren gerçekleştirdiği gelişimi sosyo-duygusal ve zihinsel gelişim olarak ikiye ayırabiliriz. Bebeklik döneminin en önemli sosyo-duygusal gelişim aşamaları bebeğin ebeveynle sağlıklı bir güven bağı kurması; değerli ve önemli olduğunu hissetmeye başlaması; dünyayı güvenli ve besleyici bir yer olarak algılaması ve ebeveynin yardımıyla duygularını kontrol etmeyi yani kendini sakinleştirmeyi öğrenmesidir. Bebeklik döneminin en önemli zihinsel gelişim aşamaları ise bebeğin çevre üzerinde bir etkisi olduğunu anlaması; sıra bekleme ve cevap verme gibi iletişimin temeli olan becerileri kazanması ve doğuştan sahip olduğu keşfetme ve öğrenme eğilimini nesnelere bakarak; dokunarak ve ağzına alarak pekiştirebilmesi olarak sıralayabiliriz.
Bebeğin ilk bir yıl içinde gerçekleştirdiği sosyo-duygusal ve zihinsel gelişimin temelinde aslında; öz-kontrol becerisi bulunur. Yani bebeğin biyolojik temelli yeme; uyku; uyanma; hareket etme; uyarana cevap verme gibi davranışlarını kendi kendine düzenleyebilme becerisi kazanması gerekir.
Gelişimi Destekleyici Anne Babalık
Bu önemli gelişim aşamalarından geçen bebeklere gelişimsel ihtiyaçları ile uyumlu ebeveynlik verilmesi çok önemlidir. Yapılan araştırmalar özellikle erken çocukluk döneminde “gelişimi-destekleyici” (development-fostering) anne babalık yaklaşımının en sağlıklı anne babalık modeli olduğunu göstermektedir.
Gelişimi destekleyici anne-babalık; temel olarak; çocuğun sosyo-duygusal ve zihinsel gelişim ihtiyaçlarını anlayıp ebeveyn-çocuk ilişkisinde bu gelişimsel ihtiyaçları ön planda tutmamız ve çocuğumuza kendi kişisel özellikleri; istek ve ihtiyaçlarıyla uyumlu stimülasyon; eğitim ve disiplin vermemiz demektir. Gelişimi destekleyici anne-babalık aslında her yaş grubu için geçerli genel bir kavramdır. Ama yaşla birlikte çocukların gelişimsel ihtiyaçları değiştiği için farklı yaş grubundaki çocuklar için gelişimi-destekleyici anne-babalığın içeriği farklılaşır.
Bebeklik döneminde gelişimi-destekleyici anne babalığın ne anlama geldiğine odaklanırsak ebeveyn duyarlılığının en önemli kriter olduğunu görürüz. Bebeklik döneminde ebeveyn duyarlılığı; ebeveynin içten; ilgili ve sıcak bir biçimde kendi davranışlarını bebeğe uyumlayabilmesi; kendi hareket hızını bebeğinkine göre ayarlayabilmesi anlamına gelir. Bunun dışında ebeveynlerin bebeğe doğru zamanda cevap verebiliyor olması da bebeklik döneminde gelişimsel açısından önemli bir rol oynar. Bebekler hafızalarının kısıtlı olması nedeniyle davranışlarına ancak kısa bir süre içinde cevap alırlarsa davranışlarının anlamlı olduğunu öğrenebilir ve ebeveyn ile karşılıklı etkileşimden faydalanabilirler. O nedenle; yaşamın özellikle ilk aylarında ebeveynin bebeğin verdiği ipuçlarını takip ederek kısa zamanda cevap verebiliyor olması gerekir. Bebeklik döneminde gelişimi destekleyici anne-babalığın bir diğer göstergesi de cesaretlendirmedir. Cesaretlendirici ebeveynler bebeğin herhangi bir nesneyi elde etmek ya da bir oyuncağı keşfetmek için gösterdiği çabayı destekler; bebeğin kararlılığını överler. Buna ek olarak; gelişimi destekleyici bir ebeveyn olmak istiyorsanız bebeğin keşif girişimlerini kısıtlamamaya özen göstermelisiniz. Yani; bebeğin çevredeki nesneleri keşfetme ve kendini ifade girişimlerini engellememeli; aksine teşvik etmelisiniz.
Bebeğimizin zeka gelişimini desteklemek için neler yapmalıyız?
Erken çocukluk dönemi boyunca zeka gelişimi temelde çocuğun farklı öğrenme deneyimleri ile karşılaşmasına bağlıdır. Bebeklere sağlanacak öğrenme deneyimi onlara farklı görüntüler; sesler; dokular; nesneler ve hareketler sunmakla ilgilidir. Bebeğinize en iyi öğrenme deneyimini onunla birebir etkileşim içinde oyun oynayarak sağlayabilirsiniz. Ancak oyun oynamayı bebeğe onlarca oyuncak sunmak olarak değerlendirmemelisiniz. Bebeğinizle oyuncaklar aracılığıyla oyun oynayacaksanız tek bir zamanda tek bir oyuncak tanıştırmaya özen gösterin. Bebeğin kısıtlı dikkat kapasitesini göz önünde bulunduran bu yaklaşım bebeğinizin daha etkin bir öğrenme deneyimini yaşamasını sağlar.
Bebeklerin etraflarındaki dünyayı keşfetme konusunda yaradılıştan gelen bir motivasyonu vardır ve yaptığınız her şey aslında onu uyarır. Onunla konuştuğunuzda sesiniz; ışık; renkler ve hareketler; yatak odasındaki avize; odaya giren güneş ışığı ya da rüzgar; markete gittiğinizde raflarda gördüğü objeler hepsi bebeğinizin zeka gelişimine katkı sağlar.
Yine de birebir; yüz yüze oyun bebeğinizin zeka gelişimini desteklemek için çok önemlidir ve günlük aktivitelerin bir parçası olmalıdır. Bazılarımız bebekler yürümeye ve konuşmaya başlamadan önce bebekle gerçek bir diyalog kurulamayacağını düşünür. Oysaki yaşamın ilk 6 ayı; bir çocuğun hayatındaki en sosyalleşmeye açık olduğu zamanlardan biridir. İlk aylarda; bebekler oyuncaklardan çok yüzlerle ilgilidirler ve 3 aylıktan itibaren sesleri; kelimeleri; yüz ifadelerini ve çeşitli hareketleri kullanarak bebeğinizle harika karşılıklı konuşmalar yapabilirsiniz. Maalesef ki ebeveynlerin çoğu ilk yılda yüz yüze etkileşim kurma fırsatını kaçırır. Böylece bebek erken dönemde beyin gelişimi için gerekli olan bu önemli deneyimden mahrum kalır. Bebeğiniz onunla neşe içinde etkileşime geçmenizden ve onunla konuşmanızdan bir oyuncakla tek başına oynamaktan çok daha fazla keyif alır.
Bebeklerle iletişim kurmak yetişkin iletişiminden daha farklıdır. Bebeğinizin tamamen uyanık olduğu ve aç olmadığı bir zaman seçin. Göz teması kurun ve bebeğinize kendi tepkisini verebilmesi için zaman tanıyın. Bebeğinizin verdiği ipuçlarına açık olun. Bebeğiniz iletişimi oldukça uyarıcı bulacaktır ve pek çok araya ihtiyaç duyacaktır. Tüm bebekler zaman zaman uzağa bakmaya ihtiyaç duyarlar; hazır olduklarında yeniden size döneceklerdir.
Araştırmalara göre bazı ebeveynler ‘araya ihtiyacım var’ ipucunu okuyamazlar ve bebeklerini etkileşimde kalmaya zorlarlar. Bu durumda bebekler kafasını sağa sola çevirerek kurtulmaya çalışır ve sonunda hareketsiz kalarak ve boşluğa bakarak kontağı tamamen keser. Bu bebeğin zeka gelişimini desteklemekten çok bebeği sıkıntıya sokar o nedenle birebir etkileşimde bebeklerin verdiği ipuçlarını iyi takip etmek; bebeğe zaman tanıyarak etkileşim kurmak gerekir.
Bebeklerle oyun oynama stili ve sunulacak oyuncaklar konusunda pek çok detaya dikkat edilmesi gerekir. Anne-babaların bebekleriyle oynayabilecekleri zeka gelişimini destekleyici oyunlar hakkında bir uzmandan destek almaları faydalı olur.
Gelişim Uzmanı Psikolog Sinem Olcay