“ İki ayrı insan” tarafından oluşturulan aile; bunun doğal sonucu olarak; çatışma ve uyumsuzluk potansiyelini de taşır. Bazen aile sorunları çözme mekanizması olarak çalışırken; bazen sorun üreten bir mekanizma haline gelebilir. Bunun sonucunda aile boşanma kararı alarak evlilik birliğini sonlandırmaktadır.

• Geçimsizlik
• Alkol- Uyuşturucu- Kumar bağımlılığı
• Aldatılma
• Aile dışı kişiler ile olan sorunlar

Günümüzde her 5 çiftin 1 tanesi boşanmaktadır. Boşanma oranı %20. Çocukların iyiliği için bir arada kalmak çok nadir işe yaramaktadır. Bazen bir arada kalmak çocuklara anlaşamayan eşlerin birlikteliğinden daha fazla zarar vermektedir. Özellikle

• Kasıtsız sessiz kalmalar
• Sürekli bağırış çağırış
• Fiziksel şiddet
• Psikolojik şiddet
• Cinsel şiddet gibi travmatik olaylara maruz kalmış çocuklar; boşanmış ailelerin çocuklarından daha uyumsuz ve sağlıksız tepkiler ortaya koyabilir.

Bu nedenle ………… tek yolu evliliği sona erdirmektir. Bu karar alındıktan sonra da anne-babaya düşen çocuğun uyumunu kolaylaştıracak uygulamalarda bulunmaktır.

Boşanmanın çocuk üzerinde yaratacağı etki çocuğun yaşına; boşanmadan önceki ve boşanmadan sonraki şartlara ve çocuğun kimde kaldığına bağlıdır. Yaşa göre etkilenme ve bu etkilenmenin yaratacağı sorunlar ve bu sorunların ileriki yaşama etkileri farklılık gösterir.

Örneğin 0-6 aylık bir dönemde boşanma gerçekleşirse çocuğun etkilenmesi anneyle kalıp kalmadığına göre farklılık gösterir. Çocuğun 6 aylıktan sonra anneden ayrılması çok ciddi ve etkileri ömür boyu sürecek sorunlara neden olur.

3-6 yaşta aynı şekilde çocuğun anne/babasından ayrılması çok ciddi ruhsal duygusal ve sosyal sorunlara yol açar.

Boşanma sürecinde çocuğun ruhsal dünyası

1-3 yaşındaki çocukta; anne babadan birinin evden ayrıldığını anlar ancak sebebini kavrayamaz

• Eskisine göre daha sık ve çok ağlama
• yapışma/ ayrışamama
• uyku sorunları
• altına kaçırma; parmak emme
• Ebeveynden ayrıldığında endişe ve kaygı
• öfke patlamaları
• ısırma
• rahatsız edici davranma
• boşanma öncesi dönemdeki gibi; günlük yaşam rutinini bozmadan olduğu gibi korumak
• endişeli görünmekten kaçınmak
• güvenli bir ortam yaratmak
• çocukla birebir zaman geçirmek

3-6 yaş arası; boşanmanın anlamını tam olarak anlayamaz ama anne/ babasının hayatında eskisi gibi yer olmadığını fark eder.

• yaşananlardan dolayı kendini suçlama
• yoğun öfke duygusu
• birlikte yaşadığı ebeveynine karşı hırçın; öfkeli ve huysuz
• uyku sorunları
• korkulu rüyalar
• ayrı kaldığı ebeveynini istediği zaman ziyaret edebileceğine dair güven hissi vermek ve bunu düzenli olarak gerçekleştirmek.
• ayrı kaldığı ebeveyni ile telefonda görüştürmek
• çocukla anne baba olarak farklı zamanlarda farklı etkinliklerde bulunmak
• birlikte geçirilen zamanları fırsata çevirip => çocuğu konuşmaya ve iletişim kurmaya cesaretlendirmek
• duygularını ifade edebileceği faaliyetler yapmak
• boşanmadan onun sorumlu olmadığını; bakımının sürekli ve düzenli olarak yerine getirileceğini; onu hiçbir zaman yalnız bırakmayacağını anlatmak

6-11 yaş (okul dönemi); boşanma olgusunun ne olduğunu anlamaya başlar. Anne babasının artık birlikte yaşamayacağını ve birbirlerini eskisi gibi sevmeyeceklerini anlar.

• kendisini aldatılmış hisseder
• evden gidenin geri döneceğini ümit eder
• evden gidenin artık kendisini istemeyeceğini düşünür
• arkadaşlarını görmezden gelebilir
• kimsenin onu okuldan almaya gelmeyeceğini düşünerek kaygılanır
• uyku düzeni bozulur
• uyuma güçlüğü çeker
• öfke patlamaları görülebilir. Hırçınlaşabilir
• birlikte özel zaman planlamak
• ev dışında anne babayla ayrı ayrı programlar gerçekleştirmek
• çocukla yüz yüze iletişim için fırsatlar yaratmak
• ev dışında aktif olabileceği olanaklar sağlamak
• olan bitenle ilgili tüm sorularını cevaplandırmak; iletişim kanallarını açık tutmak
• depresyon ve korku tepkilerine duyarlı olup; bunlar görüldüğünde hemen ve uzun süreli yardım almak
• günlük yaşam alışkanlıklarını aynen devam ettirmek
• duygusal boşalımı için cesaretlendirmek

Boşanmayı takiben kısa vadede çocukta ne gibi etkiler görülür?

Boşanma çocukta bir dağılmayı; sosyal değişimi; düzenin alt üst olmasını temsil eder. Dolayısıyla ruhsal ve sosyal çeşitli sorunlar ortaya çıkabilir. Özellikle ilk iki yıl kritik bir dönemdir. Bu kritik dönemde ilk 6-12 ay da çocuklarda sorunsuz bir süreç yaşanır; ikinci 12-24 ay da bu olumsuz etkiler azdır ve çocuk boşanmaya uyum sağlayabilir. Olumsuzluklar: depresif duygulanım ve içe kapanma. Uyum geliştiremeyen çocuklarda ise 2 yılı takiben en çok sinirlilik; sorunlarla başa çıkamama ve dürtüsellik görülebilir.

Uzun süreli etkiler

• yetişkin olduklarında daha çok sorun yaşayabilirler
• kendi evliliklerinde boşanma daha yüksek görülür
• bağlanma sorunları görülebilir
• yaşam kalitesinde bozulma
• ebeveyn- çocuk ilişkilerinde bozulma
• duygusal desteğin yetersizliği

Boşanma sürecinde çocukta

1. suçluluk duyguları; boşanmadan kendisini sorumlu tutma. Bunda çocuğa ebeveynin yeterince açıklama yapmamış olması etkendir. Anne- baba çocukla ilgili kavgalar etmesi; çocuğun kimde kalacağı anlaşmazlık konusu ise; yaşının küçük olması; düşünce biçiminin somut olması ile kendini suçlayabilir. Bu durum çocukta ciddi uyumsuzluklar görülebilir.
2. Korku
3. Üzüntü
4. Gerileme
5. Okul başarısında düşme
6. Ebeveyni barıştırma arzusu
7. Yalnızlık
8. Reddetme- reddedilme duygusu
9. Uyku sorunları görülebilir
10. Somut düşüncede oldukları için şöyle düşünebilirler. Ayrıldığı ebeveyni ziyarete gelmesi gereken günde gelmemişse başka işleri olabileceğini düşünmek yerine; artık sevilmediğini; bu nedenle anne/babasının gelmediğini düşünebilir.
11. Bağımlı ve yakın oldukları kişileri örnek aldıkları için onların hissettikleri veya düşündüklerini kendi hisleri ve kendi düşünceleri gibi anlatırlar. Bir ebeveyn diğeri hakkında söylediklerini kendi düşüncesi gibi söyleyebilir. Bir ebeveynin diğerine olan duyguları; kızgınlık öfke gibi kendisinin hissi gibi gösterebilir.
12. çiftlerin birbirlerine olan olumsuz duyguları kızgınlık; kırgınlık; kin; öfke gibi çocuğa aktarıldığında çocuğun kafasında karışık duyguların doğmasına; davranış sorunlarının gelişmesine; kalıcı bağlılıklar geliştirmesine neden olur.
13. Anne- baba arasındaki çatışmalar: Özellikle boşanma kararı almadan önce artan çatışmalar sıktır. Gerek bu çatışmalardan gerekse çocukların velayeti; ziyaret günleri; ebeveyn sorumlulukları; yeni düzenin oluşturulması; maddi meseleler vs. gibi çatışmalar boşanmanın çocuk üzerindeki en trajik kanıtıdır. Çocukta sosyal uyum sorunlarının ve güvensiz hissetmesinin temellerini oluşturur.

Boşanma sürecinde çocuk hangi aşamalardan geçer?

Şok ve Kaos: Çocuk bir anda hiç ummadığı bir haberle karşılaşır. Birçok yoğun duyguyu iç içe yaşar ve kafasını karışır. “Eyvah; annemle babam boşanıyor !”; “Şimdi ne olacak ?”

İsyan ve Sorgulama: Çocuk; üzüntü ve kızgınlığı bir arada hisseder. “Neden benim başıma böyle bir şey geliyor” diye düşünür.

Kaygı ve Korku: Belirsizlik çocuğun kafasında birçok soru işareti yaratır; “Ben ne olacağım ?” ; “Okulum değişecek mi?”; “Arkadaşlarımı görebilecek miyim?”; Buna paralel olarak da çocuğun kaybetme ve ayrılık korkuları tetiklenir; “Annem evden ayrılıyormuş; ya onu bir daha göremezsem?”; “Babam evden gidecekmiş; ya bir gün annem de giderse?”; “Ya yalnız kalırsam?”…

Baş etme ve Uyum: Belirsizlikler ortadan kalktıkça; düzenli ve rutin bir yapı oluştukça çocuğun kaygı ve korkuları dinmeye başlar. Sorularını cevaplamak; ihtiyacı olan duygusal ve sosyal desteği sağlamak uyumunu kolaylaştırır. Ve bir süre sonra çocuk durumu anlamlandırır ve kabullenir; yeni koşullara uyum sağlar. Tabii ki bu uyum ebeveynlerin çabasını gerektirir.

Boşanma kararını çocuklara kim açıklamalıdır?

Eğer mümkünse ebeveynler birlikte açıklamalıdır. Bu şekilde çocuk durumu daha rahat kabullenecektir ve çocuğun iki ebeveynden de farklı hikayeler duyma olasılığı azalacaktır. Birden fazla çocuk varsa; tüm çocuklara aynı anda açıklama yapılmalıdır. Kardeşlerin varlığı şoku ve üzüntüyü hafifletebilir; güven; destek ve ailenin devamlılığı hissini verir.

Boşanma kararı ne zaman söylenmeli?

Boşanma kararı kesinleştiği anda söylenmeli; henüz karar alınmadan boşanmayla ilgili tehditler; ültimatomlar sürekli çocuğa aktarılmamalı ve kafa karışıklığı yaratılmamalıdır. Çocuğun uyum sağlamasına vakit vermek için çok da geç olmadan bu açıklama yapılmalıdır. Açıklamanın ardından çocuğun ağlamasına; üzülmesine; sorular sorup rahatlamasına izin verilmelidir.

Boşanma kararı aktarılırken içerik ve üslup nasıl olmalıdır?

Kısa ve öz; samimi ve dürüst; çocuğun yaşına uygun; örnek; benzetme veya resimlerden yararlanılabilir… Konuşma sırasında yakınlık ve temas da önemlidir. Bu kararın ortaklaşa verildiği vurgulanmalı ve bu karara varmadan önce de alternatif tüm yolların denendiği çocuğun anlayacağı dilde ifade edilmelidir…

Ebeveynlik rolleri ev eş rollerinin birbirinden bağımsız olduğu belirtilmeli; boşanma kararının hayata geçirilmesi ile birlikte eşlerin birbiriyle ilişkilerinin sonlanacağı ancak ebeveyn olarak daima çocukların yanında olacakları tekrar tekrar vurgulanmalıdır…

Boşanma ile birlikte; çocukların hayatında nelerin değişeceği nelerin aynı kalacağı açıklanmalı; çocuğun kiminle kalacağı; diğer ebeveynle ne zaman; ne sıklıkla ve hangi koşullarda görüşeceği net bir biçimde açıklanmalı; belirsizlikler olabildiğince azaltılarak netlik sağlanmaya çalışılmalıdır…

Çocuğun boşanmaya uyum sağlaması sürecinde ebeveynlerin neler yapması gerekir?

Çocukların boşanmaya uyum sağlamasında en önemli etmenlerden birisi; ebeveynlerin boşanma stresiyle başa çıkabilmesi ve çocuğunun bakımını aksatmamasıdır. Ancak; boşanma sonrasında çocuğun bakımı için eski eşinden çok az destek alabilen ya da hiç destek alamayan ebeveynlerin (genellikle anneler) hayatlarını dengede tutmakta zorlandığı ve bu nedenle çocukların uyum problemleri yaşayabildiği görülmektedir
Çocukların boşanma süreci hakkında açıklamalara ve desteğe çok fazla ihtiyaçları vardır. Boşanma öncesinde ve sonrasında çocuğun soruları asla yanıtsız bırakılmamalıdır ve dürüst bir şekilde cevaplandırılmalıdır.

• Onları boşanmanın sorumluları olmadıklarına ikna edin.
• Onları sevdiğinizi ve onlarla her zaman ilgileneceğinizi söyleyin.
• Diğer ebeveyni okul ve diğer aktivitelere dahil edin.
• Onların diğer ebeveynleriyle sevgi dolu ve tatminkar bir ilişki içinde olmalarına izin verin.
• Onların ebeveynler arasında taraf tutmak zorunda kalacakları durumlar yaratmayın.
• Diğer ebeveyn hakkında bilgi almak için onları sıkıştırmayın.
• Çocuk yetiştirme masrafları konusundaki tartışmalarınızı onların önünde yapmayın.
• Diğer ebeveyn hakkında kötü konuşmaktan ve onu diğer ebeveyni incitmek için piyon olarak kullanmaktan kaçının.
• Tekrar evlenme ya da ilişki kurma sürecinde çocukla iletişim nasıl olmalıdır?
• İlişkiniz uzunca ve düzenli olana dek yeni partnerinizi çocuğunuzla tanıştırmayın. Sık sık partner değişimine şahit olması çocuğun güvenini sarsabilir; ayrılma ve terk edilme korkularını tetikleyebilir. İlişkiniz sağlamlaşıp çocuğunuzla tanıştırmaya hazır hissettiğiniz zaman; bu konuda çocuğunuzla konuşun ve onu bu tanışmaya hazırlayın.
• Evlenme kararını açıklarken çocuğa karşı dürüst; açık ve net olun; yaşını gözeterek açıklamalar yapın ancak evlenmek için izin istemeyin.
• Evlilik hazırlıklarınıza çocukları da dahil edin ve mutlaka evlilik töreninizde bulunmalarını sağlayın.

Ne zaman yardım almalısınız?

• Kronolojik yaşından daha küçük gibi davrandığında
• Uyumsuz ve huysuz olduğunda
• Üzüntü ve depresyon yaşadığında
• Suçluluk duyduğunda
• Uyku ve yeme sorunları olduğunda
• Kişilik değişimi yaşadığında
• Okulla ve arkadaşlarıyla problemleri olduğunda
• Mantık dışı korkular ve dürtüsel davranışlar gösterdiğinde yardım alınmalıdır. Bunun dışında daha farklı sorunlar da karşımıza çıkabilir. Bu gibi durumlarda çocuğun ruhsal sıkıntılarını geleceğe de aktarmaması ve bütünlüğünün korunması açısından uzmanlardan destek almanız önem taşımaktadır.